Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ w katastrofalną wojnę z Japonią – pracował nad stworzeniem sojuszu bałkańskiego. Kluczową postacią w negocjacjach był bułgarski dyplomata Dimitar Rizow pracujący również dla Departamentu Azjatyckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji. O godzinie jedenastej rano 15 września 1904 roku w tym samym momencie ministrowie spraw zagranicznych Serbii i Bułgarii przedstawili rosyjskim ambasadorom w Belgradzie i Sofii kopie serbsko-bułgarskiego układu sojuszniczego254.

      Szczególną trudnością bałkańskiej polityki Austro-Węgier było pogłębiające się przenikanie ze sobą kwestii zewnętrznych i wewnętrznych255. Z oczywistych względów największe prawdopodobieństwo powiązania polityki krajowej z polityką międzynarodową istniało w przypadku tych narodowości, które posiadały swą niepodległą „ojczyznę” poza granicami monarchii austro-węgierskiej. Czechów, Słoweńców, Polaków, Słowaków i Chorwatów zamieszkujących ziemie habsburskie to jednak nie dotyczyło. Inaczej było w przypadku trzech milionów Rumunów z Księstwa Siedmiogrodu. Z powodu zawiłości systemu dualistycznego Wiedeń niewiele mógł zrobić, aby powstrzymać opartą na ucisku politykę kulturalną Węgrów, którą zrażali do siebie sąsiednie Królestwo Rumunii, politycznego partnera o wielkim znaczeniu strategicznym w regionie. A jednak przynajmniej do około 1910 roku napięcia wewnątrz monarchii habsburskiej nie wywierały żadnego wpływu na stosunki austriacko-rumuńskie, głównie dlatego, że rząd rumuński, sojusznik Austrii i Niemiec, nie starał się w żaden sposób wzniecać lub podsycać sporów etnicznych w Siedmiogrodzie.

      Tego samego nie można było jednak powiedzieć w przypadku Serbów i Królestwa Serbii po 1903 roku. Ponad czterdzieści procent mieszkańców Bośni i Hercegowiny było Serbami, a ponadto w Wojwodinie w południowych Węgrzech istniały duże skupiska ludności serbskiej oraz nieco mniejsze w Królestwie Chorwacji i Slawonii. Po królobójstwie w 1903 roku Belgrad nasilił działalność irredentystyczną w monarchii habsburskiej, skupiając się głównie na Bośni i Hercegowinie. W lutym 1906 roku austriacki attaché wojskowy w Belgradzie Pomiankowski podsumował ten problem w liście do szefa Sztabu Generalnego. Pisał w nim, że w przypadku przyszłego konfliktu zbrojnego Serbia z pewnością będzie zaliczać się do grona wrogów monarchii. Problem stanowiło nie tyle samo nastawienie rządu belgradzkiego, co ultranacjonalistyczna orientacja całej kultury politycznej Serbii. Jak przestrzegał Pomiankowski, nawet gdyby u steru znajdowałby się „rozsądny” rząd, to nie byłby on w stanie powstrzymać „wszechpotężnych skrajnych szowinistów” przed wszczęciem „awantury”. Bardziej niebezpieczna od „otwartej wrogości Serbii i jej nędznej armii” była jednak „dywersyjna robota [serbskich] radykałów w okresie pokoju, która systematycznie zatruwa stosunek naszej ludności południowosłowiańskiej i mogłaby, gdyby doszło do najgorszego, stworzyć bardzo poważne trudności dla naszej armii”256.

      „Szowinistyczna” polityka irredentystyczna serbskiego państwa, a dokładniej – jej najbardziej wpływowych sił politycznych, zaczęła zajmować centralne miejsce w ocenach Wiednia na temat jego stosunków z Belgradem. Minister spraw zagranicznych hrabia Alois von Aehrenthal w sporządzonych latem 1907 roku wytycznych dla nowego posła austriackiego w Serbii wyraził swoje odczucia na temat tego, jak po królobójstwie w Belgradzie pogorszyły się stosunki pomiędzy oboma państwami. Jak wspominał Aehrenthal, za panowania króla Milana serbska korona była wystarczająco silna, aby przeciwdziałać wszelkiej „publicznej agitacji w sprawie Bośni”, lecz wszystko zmieniło się po wydarzeniach z czerwca 1903 roku. Nie chodziło wcale o to, że król Piotr był politycznie zbyt słaby, aby przeciwstawić się siłom szowinistycznego nacjonalizmu, lecz raczej o to, że zaczął wykorzystywać ten ruch narodowy do umocnienia własnej pozycji. Dlatego właśnie jednym z „naczelnych zadań” stojących przed nowym posłem austriackim w Belgradzie miało być baczne przyglądanie się i analizowanie działalności serbskiego ruchu nacjonalistycznego. Gdy nadarzy się okazja, poseł miał poinformować króla Piotra i premiera Pašicia, że zna pełen zakres i charakter działalności wszechserbskich nacjonalistów. Przywódcom w Belgradzie powinno się nie pozostawić żadnych wątpliwości co do tego, że Austro-Węgry postrzegały swą okupację Bośni i Hercegowiny jako „definitywną”. Przede wszystkim jednak poseł miał się nie dać zbyć typowymi oficjalnymi zaprzeczeniami:

      Należy oczekiwać, że na pańskie przekazane w dobrej wierze ostrzeżenia odpowiedzą tradycyjnymi już frazesami, gdyż serbscy politycy zawsze wykręcają się, gdy zarzuca im się potajemne machinacje w odniesieniu do okupowanych prowincji: „Serbski rząd dąży do utrzymania poprawnych i nienagannych stosunków, ale nie jest w stanie powstrzymać nastrojów dominujących w narodzie, który domaga się działania itp. itd.”257.

      W swojej służbowej instrukcji Aehrenthal uchwycił główne cechy nastawienia Wiednia do Belgradu: wiarę w pierwotną siłę serbskiego nacjonalizmu, instynktowną nieufność głównych polityków oraz pogłębiający się niepokój o przyszłość Bośni ukryty pod maską dumnej i nienaruszalnej wyższości.

      Grunt pod aneksję Bośni i Hercegowiny w 1908 roku został zatem przygotowany. Nigdy nie było żadnych wątpliwości, ani w samej Austrii, ani w kancelariach innych mocarstw, że Wiedeń uznawał okupację rozpoczętą w 1878 roku za permanentną. W jednej z tajnych klauzul „sojuszu trzech cesarzy”, który został odnowiony w 1881 roku, Austro-Węgry wyraźnie zastrzegły sobie „prawo do anektowania tych prowincji w takim momencie, który uznają za stosowny”, i to żądanie było również powtarzane w kolejnych austriacko-rosyjskich porozumieniach dyplomatycznych. Rosja w zasadzie nie podważała tych pretensji, chociaż Petersburg zastrzegał sobie prawo do postawienia własnych warunków, gdy nadejdzie chwila takiej zmiany statusu Bośni i Hercegowiny. Zalety takiej formalnej aneksji dla Austro-Węgier były aż nadto oczywiste. Rozwiałoby to wszelkie wątpliwości co do przyszłych losów tych prowincji, a kwestia ta była dosyć pilna, gdyż okres okupacji ustalony w czasie kongresu berlińskiego upływał w 1908 roku. Aneksja miała także pozwolić na pełniejszą integrację obu prowincji w ramach struktur politycznych monarchii, na przykład poprzez ustanowienie lokalnego sejmu, jak również stworzyć stabilniejsze środowisko dla krajowych inwestycji. Co ważniejsze jednak, stanowiłaby wyraźny sygnał dla Belgradu (oraz Serbów z Bośni i Hercegowiny), że panowanie Austro-Węgier miało trwały charakter, usuwając – przynajmniej w teorii – przyczyny dalszego wzburzenia w obu prowincjach.

      Aehrenthal, który został ministrem spraw zagranicznych w listopadzie 1906 roku, miał również inne powody, aby forsować aneksję. Mniej więcej aż do przełomu wieków był on zagorzałym zwolennikiem systemu dualistycznego. Jego wiara w ugodę austriacko-węgierską z 1867 roku zachwiała się jednak w 1905 roku pod wpływem zaciekłego sporu między austriackimi i węgierskimi elitami politycznymi o kontrolę nad połączonymi siłami zbrojnymi. Dlatego właśnie od 1907 roku Aehrenthal zaczął się już opowiadać za tak zwanym trializmem, czyli rozwiązaniem przewidującym, iż do dwóch dominujących w monarchii ośrodków władzy dołączy trzeci, który miał obejmować ludy południowosłowiańskie (przede wszystkim Chorwatów, Słoweńców i Serbów). Program ten zdobył sobie znaczną popularność wśród południowosłowiańskich elit, zwłaszcza wśród Chorwatów, którzy mieli pretensje o to, że zamieszkiwane przez nich ziemie były podzielone między Przedlitawię, Królestwo Węgier oraz Królestwo Chorwacji i Slawonii podlegające władzy Budapesztu. Jedynie w przypadku pełnej aneksji Bośni i Hercegowiny przez monarchię byłaby możliwość ostatecznego włączenia tych prowincji do struktur zreformowanej monarchii trialistycznej. A to z kolei – jak gorąco wierzył Aehrenthal – stworzyłoby wewnętrzną przeciwwagę dla irredentystycznej działalności Belgradu. СКАЧАТЬ