Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ w 1908 roku czy bijatyki, do jakich od czasu do czasu dochodziło w Pradze – lecz nigdy nie osiągnęły one takiego poziomu przemocy jak w ówczesnym Imperium Rosyjskim czy w XX-wiecznym Belfaście. Jeśli chodzi o zamieszanie w przedlitawskim parlamencie, to miało ono raczej charakter chronicznego niedomagania niż choroby śmiertelnej. W sytuacjach nadzwyczajnych rząd mógł tymczasowo sprawować władzę na podstawie artykułu 14 konstytucji 1867 roku. Ponadto różne rodzaje konfliktów politycznych równoważyły się wzajemnie. Trwający od 1907 roku konflikt między socjalistami, liberałami, klerykalnymi konserwatystami i innymi ugrupowaniami politycznymi był darem dla austriackiej części monarchii, ponieważ przecinał on w poprzek obozy narodowe, osłabiając w ten sposób zajadłość podziałów na tle etnicznym. Równoważenie skomplikowanych układów sił, które skutkowało utrzymaniem wymaganej większości w parlamencie, było złożonym zadaniem wymagającym taktu, elastyczności i myślenia strategicznego, lecz doświadczenia ostatnich trzech austriackich premierów przed rokiem 1914, czyli Becka, Bienertha i Stürgkha, pokazują, że – pomimo przejściowych załamań systemu – było to możliwe207.

      Kraje znajdujące się pod panowaniem Habsburgów w ciągu ostatniej przedwojennej dekady przeszły fazę silnego wzrostu gospodarczego, który skutkował ogólnym zwiększeniem dobrobytu – ten fakt kontrastował z sytuacją panującą w ówczesnym Imperium Osmańskim, ale też z sytuacją w innym państwie stanowiącym klasyczny przykład upadającego systemu politycznego, a mianowicie w Związku Radzieckim roku 1980. Wolny rynek i konkurencja, które były skutkiem obejmującej cały obszar państwa unii celnej, stymulowały rozwój technologiczny i zachęcały do wprowadzania na rynek nowych produktów. Już same rozmiary i zróżnicowanie monarchii dualistycznej oznaczały, że nowo powstające zakłady przemysłowe mogły korzystać z rozbudowanych sieci współpracujących ze sobą gałęzi gospodarki, a efekt ten dodatkowo jeszcze wzmacniała efektywna infrastruktura transportowa oraz sektor wysokiej jakości usług i wsparcia. Szczególnie zbawienny wpływ miało to na gospodarkę Królestwa Węgier. W latach czterdziestych XIX wieku Węgry stanowiły w rzeczywistości spichlerz Cesarstwa Austriackiego – dziewięćdziesiąt procent ich eksportu do Austrii stanowiły produkty rolne. Lecz w latach 1909–1913 udział przemysłu w węgierskim eksporcie wzrósł do czterdziestu czterech procent, a jednocześnie stale rosnące zapotrzebowanie austro-czeskiego regionu przemysłowego na tanią żywność sprawiło, że węgierski sektor rolniczy, chroniony przed rumuńską, rosyjską i amerykańską konkurencją, przetrwał w doskonałej kondycji208. Większość historyków gospodarki jest zgodna, że lata 1887–1913 były dla całej monarchii czasem „rewolucji przemysłowej” lub początkiem samopodtrzymującego się wzrostu z typowymi dla tego zjawiska wskaźnikami rozwoju: w latach 1881–1911 zużycie surówki hutniczej wzrosło czterokrotnie, tak samo jak długość linii kolejowych w latach 1870–1900, śmiertelność noworodków spadła, a odsetek ludności z wykształceniem podstawowym przekroczył ten w Niemczech, Francji, Włoszech i Rosji209. W ostatnich latach przed wojną Austro-Węgry, a zwłaszcza Węgry (ze średnim rocznym wzrostem gospodarczym na poziomie 4,8 procent), były jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek w Europie210.

      Nawet tak krytyczny obserwator jak korespondent „Timesa” Henry Wick-ham Steed, który przez wiele lat mieszkał w Wiedniu, przyznał w 1913 roku, że „walka rasowa” w Austrii była zasadniczo konfliktem o udział w sprawowaniu kontroli nad istniejącym systemem:

      Sednem walki o język była walka o wpływy w biurokracji. Podobnie, żądaniom otwarcia nowych uniwersytetów czy gimnazjów, zgłaszanym przez Czechów, Rusinów, Słoweńców czy Włochów, przeciwstawiali się Niemcy, Polacy czy inne rasy, gdyż w tym przypadku były to żądania zmierzające do wytworzenia nowych mechanizmów, które skutkowałyby pojawieniem się potencjalnych nowych urzędników mogących liczyć na posady w biurokracji dzięki wpływom politycznym partii obecnych w parlamencie211.

      Poza tym następował powolny, choć niewątpliwy postęp w kierunku polityki bardziej przychylnej prawom narodowym (przynajmniej w Przedlitawii). Równość wszystkich narodowości i języków w Przedlitawii została formalnie zatwierdzona w konstytucji grudniowej z 1867 roku. Rozrastał się również zbiór praw precedensowych, które miały zapewniać rozwiązania dla problemów, jakich twórcy ugody austriacko-węgierskiej nie przewidzieli, takich jak uregulowania dotyczące użytkowania własnego języka przez mniejszość czeską zamieszkującą te obszary Czech, które były zdominowane przez ludność niemiecką. W ostatnich latach pokojowego istnienia imperium władze Przedlitawii kontynuowały starania o dostosowanie systemu do potrzeb mniejszości narodowych. Na przykład ugoda przyjęta przez galicyjski Sejm Krajowy we Lwowie 28 stycznia 1914 roku gwarantowała mającym wcześniej zbyt małą reprezentację Rusinom (Ukraińcom) określoną liczbę mandatów w powiększonym sejmie i otwarcie w niedalekiej przyszłości uniwersytetu ukraińskiego212. Nawet w administracji węgierskiej można było dostrzec pewne oznaki zmiany nastawienia na początku 1914 roku, gdy klimat międzynarodowy uległ pogorszeniu. Południowym Słowianom z Królestwa Chorwacji i Slawonii obiecano zniesienie ograniczeń nałożonych na miejscowy sejm oraz konstytucję, jak również gwarancję wolności słowa. Z kolei pod adresem Siedmiogrodu wysłany został wyraźny sygnał, że rząd w Budapeszcie zamierza spełnić wiele żądań rumuńskiej mniejszości z tego regionu. Rosyjski minister spraw zagranicznych Siergiej Sazonow był tak bardzo zaniepokojony perspektywą, iż te kroki mogłyby umocnić panowanie Habsburgów na obszarach zamieszkiwanych przez Rumunów, że w styczniu 1914 roku zaproponował carowi Mikołajowi II przyznanie podobnych ustępstw milionom Polaków żyjących pod zaborem rosyjskim213.

      Te wprowadzane kolejno zmiany wychodzące naprzeciw określonym żądaniom mogły ostatecznie doprowadzić do powstania systemu wzajemnie się ze sobą zazębiających gwarancji dla praw narodowościowych wewnątrz ustalonych ram ustrojowych214. Były także oznaki, że administracja coraz lepiej radziła sobie z realizacją materialnych żądań regionów215. Oczywiście to aparat państwowy, a nie nękane kłopotami sejmy krajowe, pełnił tę rolę. Rozprzestrzenienie się rad szkolnych, rad miejskich, rad powiatowych, wyborów burmistrzów i tym podobnych instytucji sprawiało, że państwo było obecne w życiu obywateli jeszcze bardziej i jeszcze konsekwentniej niż partie polityczne czy zgromadzenia ustawodawcze216. Nie był to (lub nie przede wszystkim) aparat represji, lecz dynamiczny podmiot zawiadujący swymi mocnymi rozgałęzieniami, występujący w charakterze pośrednika między różnorodnymi interesami socjalnymi, ekonomicznymi i kulturalnymi217. Utrzymanie biurokracji monarchii habsburskiej sporo kosztowało – w okresie od 1890 do 1911 roku wydatki na administrację państwową wzrosły o trzysta sześćdziesiąt sześć procent218. Lecz większość mieszkańców imperium widziała w państwie Habsburgów przede wszystkim korzyści płynące z działań dobrze zorganizowanego rządu: edukacja publiczna, opieka społeczna, kanalizacja, rządy prawa i utrzymanie zaawansowanej infrastruktury219. Te cechy państwa Habsburgów pozostały w pamięci ludzi po upadku monarchii. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku, gdy pisarz (z wykształcenia inżynier) Robert Musil spoglądał wstecz na monarchię austro-węgierską w jej ostatnich pokojowych latach, przed oczami stawał mu obraz „białych, szerokich i okazałych traktów […] które przecinały kraj we wszystkich kierunkach jak rzeki porządku, wstęgi z jasnego żołnierskiego СКАЧАТЬ