Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ wojnę celną. „Niewątpliwie pomyślny opór Pana Pašicia wobec [austriackich] żądań – donosił w 1906 roku brytyjski poseł w Belgradzie – stanowi znaczący krok w kierunku ekonomicznej i politycznej emancypacji Serbii”89.

      Te sukcesy na polu finansowym nie powinny jednak odwracać naszej uwagi od opłakanego stanu serbskiej gospodarki jako całości. Postępujący proces upadku gospodarczego miał swoje korzenie w historii kraju i strukturze jego rolnictwa. Powstaniu niepodległej Serbii i jej późniejszej ekspansji towarzyszył proces drastycznej dezurbanizacji, gdyż miasta zamieszkiwane w większości przez muzułmanów coraz bardziej wyludniały się na skutek trwających przez dziesięciolecia prześladowań i przymusowych wysiedleń90. W ten sposób relatywnie zurbanizowane i kosmopolityczne struktury peryferii Imperium Osmańskiego zostały zastąpione przez społeczeństwo i gospodarkę, które były całkowicie zdominowane przez drobnych chłopów wyznania chrześcijańskiego. Po części wynikało to z braku rodzimej serbskiej arystokracji, a po części było skutkiem zabiegów panującej w Serbii dynastii, która starała się nie dopuścić do wyłonienia się takiej warstwy społecznej, blokując możliwości łączenia wielkich majątków ziemskich91. Podczas gdy miasta się kurczyły, ludność kraju rosła w zawrotnym tempie. Setki tysięcy hektarów ziemi stanęły otworem przed młodymi małżeństwami uwolnionymi od społecznych ograniczeń w kwestiach małżeństwa i płodzenia dzieci. Lecz ten bujny przyrost naturalny nie mógł w żaden sposób odwrócić cyklu pogarszania się wyników gospodarczych i upadku, który trzymał w uścisku serbską gospodarkę w okresie od połowy XIX wieku aż do wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 roku92. W okresie od początku lat siedemdziesiątych XIX wieku do 1912 roku produkcja na głowę mieszkańca spadła w rolnictwie o 27,5 procent, częściowo dlatego, że ekspansja ziem uprawnych doprowadziła do dużego wylesienia i w ten sposób do zmniejszenia areału pastwisk potrzebnych do utrzymania hodowli świń na dużą skalę, która tradycyjnie była najzyskowniejszą i najwydajniejszą gałęzią serbskiej produkcji rolnej. Do lat osiemdziesiątych XIX wieku piękne lasy Szumadii, wcześniej idealnie nadające się do hodowli świń, po prostu zniknęły93.

      Sytuacja w rolnictwie mogłaby nie mieć tak dużego znaczenia, gdyby odnotowano wzrost w handlowym i przemysłowym sektorze gospodarki, lecz tutaj również rysował się ponury obraz, nawet jak na bałkańskie standardy. Panująca w Serbii kultura przedsiębiorczości generowała niewielkie zapotrzebowanie na towary rodzimych wytwórców. Ludność wiejska miała słaby dostęp do rynków i niewiele było zakładów przemysłowych mogących pobudzić gospodarkę, tak jak to miało miejsce w sąsiedniej Bułgarii, gdzie zakłady włókiennicze pomogły napędzić wzrost produkcji przemysłowej94. W tych warunkach serbski rozwój gospodarczy zależał od inwestycji zagranicznych. Pierwsze próby produkcji i eksportu powideł śliwkowych na skalę przemysłową podjęli pracownicy przetwórni owoców z Budapesztu. Podobnie boomy na jedwab i wino pod koniec XIX wieku zostały zapoczątkowane przez zagranicznych przedsiębiorców. W inwestycjach zagranicznych panował jednak zastój, częściowo dlatego, że zagraniczne firmy odstręczała ksenofobia miejscowych, skorumpowani urzędnicy i słabo rozwinięta etyka handlowa, z którymi się spotykali, gdy próbowali rozpocząć działalność gospodarczą w Serbii. Nawet w tych dziedzinach, w których rząd prowadził politykę pobudzania inwestycji, poważny problem stanowiło nękanie zagranicznych firm przez władze lokalne95.

      Nakłady, jakie przeznaczano w Serbii na rozwój kapitału ludzkiego, także były bardzo skromne: w 1900 roku w całym kraju wciąż istniały tylko cztery uczelnie wyższe, połowa nauczycieli szkół podstawowych nie miała żadnego przygotowania pedagogicznego, większość lekcji odbywała się w budynkach, które nie były do tego przystosowane, i tylko około jednej trzeciej dzieci faktycznie chodziło do szkoły. Wszystkie te niedostatki odzwierciedlały kulturalne preferencje ludności wiejskiej, która mało dbała o wykształcenie i uważała szkołę za obcą instytucję narzuconą odgórnie przez rząd. Kiedy w 1905 roku parlament serbski był zmuszony szukać nowego źródła przychodów dla budżetu państwowego, zdominowana przez chłopów Skupsztina wolała raczej opodatkować podręczniki szkolne niż domową produkcję alkoholu. Skutkiem takiego podejścia był uderzająco niski odsetek ludności potrafiącej czytać i pisać, który wahał się od dwudziestu siedem w rejonach północnych do zaledwie dwunastu procent w południowo-wschodniej części królestwa96.

      Ten ponury krajobraz „wzrostu bez rozwoju” wpływa na naszą opowieść na wiele sposobów. Oznacza, że serbskie społeczeństwo pozostało niezwykle jednorodne pod względem socjoekonomicznym i kulturalnym. Związki łączące życie w mieście z tradycyjnym sposobem życia kultury chłopskiej, w której kluczową rolę odgrywał przekaz ustny ze swymi potężnymi mitami, nigdy nie zostały zerwane. Nawet Belgrad – gdzie odsetek umiejących czytać i pisać wynosił w 1900 roku zaledwie 21 procent – pozostał miastem przybyszów ze wsi, światem „chłopskich mieszczan”, który pozostawał pod głębokim wpływem kultury i struktur rodowych tradycyjnej społeczności wiejskiej97. W tym środowisku rozwój nowoczesnej świadomości odbierano nie jako ewolucję dawnego sposobu rozumienia świata, lecz raczej jako powierzchowną warstewkę nowoczesnych postaw ledwie przykrywającą sposób bycia, który nadal pozostawał pod urokiem tradycyjnych przekonań i wartości98.

      To bardzo specyficzne połączenie czynników ekonomicznych i kulturalnych pomaga wyjaśnić kilka cech wyróżniających Serbię sprzed pierwszej wojny światowej. W gospodarce, która stwarzała tak niewiele możliwości dla ambitnych i utalentowanych młodych mężczyzn, służba w wojsku stanowiła dla wielu szczyt marzeń. To z kolei pomaga zrozumieć słabość władz cywilnych w obliczu wyzwań ze strony dowództwa wojskowego, co będzie miało kluczowe znaczenie w czasie kryzysu, który spadnie na Serbię latem 1914 roku. Lecz prawdą było również to, że walka partyzancka prowadzona przez oddziały nieregularne, która odegrała czołową rolę w wywalczeniu niepodległości przez Serbię, zawdzięczała swą trwałość kulturze chłopskiej, która pozostała nieufna wobec armii regularnej. Rządowi zmuszonemu zmagać się z coraz bardziej arogancką kulturą wojskową oraz pozbawionemu organicznych powiązań z dużą i zamożną klasą wykształconą, która stanowiła podporę innych XIX-wiecznych systemów parlamentarnych, nacjonalizm jawił się jako najpotężniejsze narzędzie polityczne i siła kulturalna. Niemal powszechny entuzjazm dla przyłączania do macierzy kolejnych ziem zamieszkiwanych przez Serbów wynikał nie tylko z namiętności opartych na mitach przechowywanych w kulturze ludowej, lecz także z głodu ziemi odczuwanego przez chłopstwo, którego działki były coraz mniejsze i coraz mniej wydajne. W tych warunkach argument – cokolwiek wątpliwy – że nieszczęścia gospodarcze Serbii były skutkiem zawyżania przez Wiedeń ceł oraz ucisku ze strony austriackiego i węgierskiego kapitału, nie mógł spotkać się z inną reakcją społeczeństwa serbskiego niż pełna entuzjazmu aprobata. Te ograniczenia stanowiły też pożywkę dla obsesji Belgradu na punkcie uzyskania dostępu do morza, co rzekomo miało umożliwić krajowi wyrwanie się z zacofania. Relatywna słabość handlowego i przemysłowego rozwoju Serbii sprawiała, że władcy tego kraju byli uzależnieni od zagranicznych pożyczek, aby zdobyć środki potrzebne na wydatki militarne, które były im niezbędne do prowadzenia aktywnej polityki zagranicznej. To z kolei stanowi wytłumaczenie dla pogłębiającej się po 1905 roku integracji Serbii z siatką powiązań sojuszniczych Paryża, która miała swoje umocowanie w potrzebach finansowych i geopolitycznych.

ESKALACJA

СКАЧАТЬ