Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ mogli wpływać na awanse w wojsku, łącznie z obsadą wyższych stanowisk dowódczych. Dzięki swemu uprzywilejowanemu dostępowi do monarchy wywierali także wpływ na kwestie polityczne o znaczeniu ogólnokrajowym47.

      Machinacje królobójców budziły jednak opór za granicą, gdyż inne kraje naciskały na nowy rząd, aby ten odciął się od siatki spiskowców. Przodowała tu Wielka Brytania, która odwołała z Serbii swego posła pełnomocnego, zostawiając swoje poselstwo w rękach chargé d’affaires Thesigera. Aż do jesieni 1905 roku wiele symbolicznie ważnych stanowisk w Belgradzie było nadal nieobsadzonych przez przedstawicieli wielkich mocarstw europejskich, co było szczególnie widoczne podczas uroczystości odbywających się na dworze królewskim. Wewnątrz samej armii zawiązał się „kontrspisek”, którego głównym ośrodkiem była twierdza w mieście Nisz. Stojący na jego czele kapitan Milan Novaković wydał manifest wzywający do ustąpienia ze stanowisk sześćdziesięciu ośmiu wymienionych z nazwiska czołowych królobójców. Został on jednak szybko aresztowany i pomimo wygłoszenia odważnej mowy w swej obronie sąd wojskowy skazał go i jego wspólników na różne wyroki więzienia. Kiedy dwa lata później Novaković wyszedł na wolność, ponownie zaczął publicznie krytykować królobójców, za co znowu trafił za kratki. We wrześniu 1907 roku wraz ze swoim krewniakiem zginął w niewyjaśnionych okolicznościach podczas rzekomej próby ucieczki. Ten skandal wywołał oburzenie w parlamencie i prasie liberalnej48. Kwestia relacji pomiędzy armią i władzą cywilną pozostała zatem nierozwiązana po przewrocie 1903 roku, co miało wywrzeć poważny wpływ na to, w jaki sposób Serbia będzie postępować wobec wydarzeń roku 1914.

      Człowiekiem, który przyjął na siebie lwią część odpowiedzialności za kierowanie tą trudną konstelacją, był przywódca Partii Radykalnej Nikola Pašić. Ten wykształcony w Zurychu inżynier był dominującym mężem stanu w Serbii w epoce, jaka nastała po królobójstwie. W latach 1904–1918 stał na czele dziesięciu rządów, łącznie sprawując urząd premiera przez dziewięć lat. Jako człowiek, który zajmował najwyższą pozycję na serbskiej scenie politycznej zarówno przed zamachem w Sarajewie w 1914 roku, w chwili jego dokonania, jak i po nim, Pašić miał być jednym z kluczowych graczy w czasie kryzysu poprzedzającego wybuch pierwszej wojny światowej.

      Była to z pewnością jedna z najbardziej niezwykłych karier politycznych w historii nowożytnej Europy, i to nie tylko ze względu na jego długowieczność – Pašić był aktywny w serbskiej polityce przez ponad czterdzieści lat – lecz także dlatego, że chwile zawrotnych triumfów przeplatały się w niej z sytuacjami skrajnego zagrożenia. Choć z wykształcenia był inżynierem, polityka pochłaniała całe jego życie – między innymi z tego powodu ożenił się dopiero, gdy miał czterdzieści pięć lat49. Od początku swej kariery mocno angażował się w walkę o wyzwolenie Serbów spod obcego panowania. Kiedy w 1875 roku w Bośni wybuchło powstanie przeciw Turkom, młody Pašić udał się tam jako korespondent irredentystycznej gazety „Narodno Oslobodjenje” („Wyzwolenie Narodowe”), aby wysyłać depesze z pierwszej linii frontu. Na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku nadzorował proces modernizacji Partii Radykalnej, która pozostała główną siłą w serbskiej polityce aż do wybuchu pierwszej wojny światowej.

      Radykałowie uosabiali eklektyczną politykę łączącą idee konstytucyjno-liberalne z hasłami ekspansji Serbii i zjednoczenia w jej granicach wszystkich Serbów zamieszkujących Półwysep Bałkański. Bazą społeczną partii – i kluczem do jej trwałego sukcesu wyborczego – byli drobni chłopi stanowiący większość ludności kraju. Jako partia chłopska, radykałowie przyjęli rozmaite idee populistyczne, co łączyło ich z ugrupowaniami panslawistycznymi w Rosji. Byli nieufni wobec armii zawodowej nie tylko ze względu na obciążenia finansowe, jakie wiązały się z jej utrzymaniem, lecz również dlatego, że byli wierni idei chłopskiego pospolitego ruszenia jako najlepszej i najbardziej naturalnej dla ich kraju formy organizacji wojskowej. W czasie powstania timockiego w 1883 roku radykałowie stanęli po stronie chłopów, którzy chwycili za broń przeciwko rządowi, a po stłumieniu tego buntu represje spadły również na przywódców partii. Pašić był wśród tych, którzy znaleźli się w kręgu podejrzanych. Uciekł z kraju w ostatniej chwili, aby uniknąć aresztowania, i zaocznie został skazany na śmierć. W czasie lat spędzonych na wygnaniu nawiązał trwałe kontakty w Petersburgu i został jednym z ulubieńców tamtejszych kół panslawistycznych. Od tamtej pory jego polityka była zawsze ściśle powiązana z polityką Rosji50. Po abdykacji Milana w 1889 roku Pašić został ułaskawiony. Do tego czasu wygnanie uczyniło go bohaterem ruchu radykalnego. Powrócił do Belgradu wśród powszechnych hołdów, aby zostać wybranym przewodniczącym Skupsztiny, a później burmistrzem stolicy. Lecz jego pierwsza kadencja premiera (luty 1891 – sierpień 1892 roku) zakończyła się ustąpieniem z urzędu na znak protestu przeciwko pozakonstytucyjnym machinacjom uprawianym przez Milana i regentów.

      W 1893 roku, po dokonanym przez siebie zamachu na regencję, Aleksander wysłał Pašicia do Petersburga w charakterze serbskiego posła nadzwyczajnego. W ten sposób król chciał chociaż częściowo zaspokoić ambicje polityczne Pašicia i jednoczesne usunąć go z Belgradu. Pašić ciężko pracował nad pogłębieniem stosunków rosyjsko-serbskich, nie ukrywając przy tym swego przekonania, iż przyszła emancypacja narodowa Serbii będzie ostatecznie zależeć od wsparcia Rosji51. Jego dzieło zburzył jednak powrót do belgradzkiej polityki „króla ojca” Milana. Radykałowie byli tropieni i usuwani z urzędów w ramach czystki przeprowadzonej w służbie cywilnej, zaś Pašić został odwołany z Petersburga. W okresie wspólnego panowania Milana i Aleksandra władza bacznie obserwowała Pašicia, którego dla pewności wolała mieć pod ręką. W 1898 roku został skazany na dziewięć miesięcy więzienia pod pretekstem znieważenia Milana w publikacji partyjnej. Pašić przebywał jeszcze w więzieniu, gdy w 1899 roku krajem wstrząsnęła nieudana próba zamachu na „króla ojca”. Po raz kolejny na radykałów padł cień podejrzenia o współudział w spisku na życie panującego władcy, chociaż ich powiązania z młodym Bośniakiem, który oddał strzał, były niejasne i takie pozostają do dzisiaj. Król Aleksander domagał się stracenia Pašicia, lecz życie przywódcy radykałów ocaliła – co w świetle późniejszych wydarzeń zakrawało na ironię losu – pilna interwencja rządu austro-węgierskiego. W ramach typowego dla panowania Aleksandra podstępu Pašić został poinformowany, że zostanie stracony wraz z dwunastoma kolegami z Partii Radykalnej, jeśli nie podpisze deklaracji o przyznaniu się do moralnej współodpowiedzialności za próbę zamachu. Nie wiedząc o tym, że i tak już ocalił głowę dzięki interwencji Wiednia, Pašić ustąpił. Dokument został opublikowany i przywódca radykałów opuścił więzienie podejrzewany powszechnie, że obciążył swoją partię, aby uratować własną skórę. Przeżył, lecz przynajmniej przez jakiś czas był politycznym trupem. W niespokojnej końcówce panowania Aleksandra Pašić niemal całkowicie wycofał się z życia publicznego.

      Zmiana reżimu oznaczała początek złotej ery w karierze politycznej Pašicia. On i jego partia byli teraz dominującą siłą w serbskim życiu publicznym. Z władzą było do twarzy temu człowiekowi, który tak długo walczył, żeby ją zdobyć, i szybko dorósł do roli ojca swego narodu. Pašić był nielubiany przez belgradzką elitę intelektualną, lecz cieszył się ogromnym poważaniem wśród chłopstwa. Mówił ciężkim, wiejskim dialektem z Zaječaru, który śmieszył belgradczyków. Miał kiepską dykcję, a jego wypowiedzi pełne były dygresji i wtrąceń, które same często obrosły anegdotami. Na wieść o tym, że znany satyryk i pisarz Branislav Nušić postanowił zaprotestować przeciwko aneksji СКАЧАТЬ