Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ do obrony. Stolica Serbii, malowniczo położona u zbiegu Dunaju i Sawy, znajdowała się tuż przy granicy austro-węgierskiej. Serbia kierowała do monarchii habsburskiej większość swego eksportu, a i duża część jej importu pochodziła również z tego kraju. Nakazy płynące z takiego, a nie innego położenia geograficznego dodatkowo jeszcze wzmocniła prowadzona w tym regionie polityka rosyjska. Na kongresie berlińskim w 1878 roku Rosja pomogła Bułgarii wykroić z Imperium Osmańskiego sporą część ziem, oczekując w zamian od Sofii, iż pozostanie klientem Petersburga. Gdy stało się oczywiste, że rywalizacja między Bułgarią i Serbią o ziemie macedońskie była nieuchronna, książę (a później król) Milan postanowił zrównoważyć zagrożenie ze strony Rosji, nawiązując bliższe stosunki z Austro-Węgrami. A zatem to poparcie Petersburga dla Sofii popchnęło Belgrad w ramiona Wiednia. Dopóki Rosja rozgrywała swoją bałkańską politykę bułgarskimi kartami, relacje między Wiedniem i Belgradem miały pozostawać harmonijne.

      W czerwcu 1881 roku Austro-Węgry i Serbia zawarły między sobą traktat handlowy. Trzy tygodnie później został on uzupełniony o tajną konwencję wynegocjowaną i podpisaną przez samego księcia Milana, która określała, iż Austro-Węgry nie tylko pomogą Serbii w jej dążeniach do uzyskania statusu królestwa, lecz także poprą serbskie pretensje terytorialne w Macedonii. Serbia ze swej strony zgodziła się nie podkopywać pozycji monarchii habsburskiej w Bośni i Hercegowinie. Artykuł II układu stanowił, że Serbia „nie pozwoli na swoim terytorium na jakiekolwiek intrygi polityczne, religijne lub inne skierowane przeciwko monarchii austro-węgierskiej, w tym Bośni i Hercegowinie oraz Sandżakowi Nowopazarskiemu”. Milan wzmocnił jeszcze te porozumienia, osobiście zobowiązując się na piśmie, że nie zawrze „traktatu jakiegokolwiek rodzaju” z państwem trzecim bez wcześniejszej konsultacji z Wiedniem81.

      Układy te stanowiły jednak kruchy fundament dla dobrych stosunków austro-serbskich: nie były one w żaden sposób zakotwiczone w sympatiach społeczeństwa serbskiego, które było nastawione głęboko antyaustriacko; stanowiły symbol relacji ekonomicznej zależności, która była coraz bardziej nie do przyjęcia dla nacjonalistycznej opinii publicznej w Serbii; a ponadto ich realizacja była uzależniona od współpracy ze strony nieobliczalnego i coraz bardziej niepopularnego serbskiego monarchy. Dopóki jednak Milan Obrenowicz pozostawał na tronie, gwarantował on przestrzeganie porozumień, które przynajmniej zapewniały, że Serbia nie stanie u boku Rosji przeciwko Austrii, zaś ostrze polityki zagranicznej Belgradu pozostanie skierowane na Macedonię oraz zbliżającą się walkę z Bułgarią, a nie na Bośnię i Hercegowinę82. W 1892 roku został podpisany nowy austriacko-serbski traktat handlowy, a tajną konwencję w 1889 roku przedłużono na kolejne dziesięć lat; i chociaż po upływie terminu pozwolono jej wygasnąć, nadal pozostawała ona właściwą platformą dla polityki Belgradu wobec Wiednia.

      Zmiana dynastii zasiadającej na tronie serbskim, która dokonała się w 1903 roku, zapowiadała poważne zmiany sojuszy w regionie. Austria szybko uznała zamach Karadziordziewicza, po części dlatego, iż Piotr zapewnił wcześniej monarchię habsburską, że zamierza utrzymać Serbię na kursie austrofilskim83. Wkrótce jednak stało się jasne, że nowi przywódcy Serbii planowali pchnąć swój kraj w kierunku większej niezależności ekonomicznej i politycznej. W latach 1905–1906 miał miejsce kryzys, w którym polityka handlowa, zamówienia zbrojeniowe, wielka finansjera i geopolityka ściśle splotły się ze sobą. Wiedeń miała trojaki cel: potwierdzić traktat handlowy z Serbią; zapewnić, że serbskie zamówienia zbrojeniowe będą nadal składane w austriackich firmach; i uzgodnić dużą pożyczkę dla Belgradu84. Gdy nie udało się osiągnąć wzajemnego porozumienia w żadnej z wymienionych kwestii, nastąpiło drastyczne ochłodzenie relacji między dwoma sąsiadami, co było prawdziwą katastrofą dla Wiednia. Serbskie zamówienia zbrojeniowe zamiast do austriackich zakładów Škody trafiły do francuskiej firmy Schneider-Creusot. W odpowiedzi Austriacy zakazali importu serbskiej wieprzowiny, wywołując wojnę celną w latach 1906–1909, która przeszła do historii jako „świńska wojna”. Te kroki przyniosły jednak efekt odwrotny od zamierzonego, gdyż Serbia szybko znalazła sobie inne rynki zbytu (zwłaszcza w Niemczech, Francji i Belgii), a także zaczęła na dużą skalę budować własne rzeźnie, dzięki czemu mogła w końcu wyzwolić się z długoletniej zależności od austro-węgierskich przetwórni. Na dodatek Belgrad zdołał uzyskać dużą pożyczkę i zamiast Wiednia po raz kolejny wybrał Paryż (który zaoferował kredyty w zamian za złożenie wspomnianych zamówień zbrojeniowych we francuskich firmach).

      Warto zatrzymać się na chwilę w tym miejscu, aby zastanowić się nad szerszym znaczeniem tej francuskiej pożyczki. Podobnie jak wszystkie nowo powstałe państwa bałkańskie, Serbia była notorycznym kredytobiorcą całkowicie zależnym od zagranicznych pożyczek, z których większość wykorzystywała do finansowania zbrojeń i projektów infrastrukturalnych. Przez cały okres panowania w Serbii króla Milana Austriacy pozostawali chętnymi wierzycielami Belgradu. Lecz odkąd wartość pożyczek przekroczyła wielkość zasobów finansowych państwa dłużnika, musiały one zostać zabezpieczone hipotecznie: każda pożyczka była zabezpieczona konkretnym przychodem lub zastawem w postaci jakiejś linii kolejowej. Uzgodniono, że zastawione przychody z kolei, znaczków pocztowych i akcyzy alkoholowej będą wpłacane do specjalnego skarbca kontrolowanego wspólnie przez przedstawicieli rządu serbskiego i wierzycieli. To porozumienie pozwoliło serbskiemu państwu utrzymać płynność finansową w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku, lecz nie zapobiegło rozrzutnej polityce finansowej rządu w Belgradzie, który do 1895 roku zadłużył się na ponad 350 milionów franków. Kiedy pojawiło się widmo bankructwa, Belgrad wynegocjował nową pożyczkę, uzyskując w ten sposób konsolidację prawie wszystkich swoich starych długów przy niższej stopie procentowej. Zastawione przychody oddano pod oddzielny zarząd złożony częściowo z przedstawicieli wierzycieli.

      Innymi słowy, niepewni dłużnicy, tacy jak Serbia (to samo odnosiło się do innych państw bałkańskich oraz do Imperium Osmańskiego), mogli uzyskać pożyczki na rozsądnych warunkach, tylko jeśli zgodzili się na ustępstwa w kwestii kontroli nad swoją polityką fiskalną, co prowadziło do częściowego oddania w zastaw funkcji suwerennego państwa. Między innymi z tego właśnie powodu kredyty międzynarodowe stanowiły w tamtej epoce kwestię polityczną o najwyższym znaczeniu, nierozerwalnie powiązaną z dyplomacją i polityką siły. Zwłaszcza francuskie pożyczki zagraniczne były wysoce upolitycznione. Paryż nie zgadzał się na udzielanie kredytów rządom, których politykę uznawał za nieprzyjazną wobec interesów Francji, a z drugiej strony pomagał w uzyskaniu pożyczek w zamian za ustępstwa ekonomiczne lub polityczne. Czasami niechętnie dawał kredyty niepewnym, lecz strategicznie ważnym klientom tylko po to, aby nie zwrócili się o pomoc do kogoś innego. Miał agresywne metody pozyskiwania wierzycieli – w tym przypadku latem 1905 roku dano do zrozumienia rządowi serbskiemu, że jeżeli nie przyzna Francji pierwszeństwa w kwestii udzielenia pożyczki, paryskie rynki finansowe będą całkiem zamknięte dla Serbii85. Rozumiejąc te powiązania pomiędzy strategią i finansami, francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych połączyło w 1907 roku swoje departamenty handlowy i polityczny w jedną całość86.

      Na tym tle widać, że serbska pożyczka z 1906 roku była ważnym punktem zwrotnym. Od tamtego momentu bowiem francuskie relacje finansowe z Belgradem stały się „bardziej zażyłe i dominujące”, jak to określił pewien amerykański analityk zajmujący się dziejami finansjery przed pierwszą wojną światową87. Francja weszła w posiadanie ponad trzech czwartych całego СКАЧАТЬ