Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ planów króla. Jesienią 1902 roku spisek zyskał sobie formalny wyraz w postaci tajnej przysięgi. Napisana przez „Apisa”-Dimitrijevicia była pokrzepiająco szczera, jeśli chodzi o cel przedsięwzięcia: „Przewidując pewny upadek państwa […] i obwiniając o to przede wszystkim króla oraz jego kochankę Dragę Mašin, przysięgamy, że zabijemy ich, i w tym celu składamy swój podpis”34.

      Wiosną 1903 roku, kiedy w spisek było już zaangażowanych od stu dwudziestu do stu pięćdziesięciu osób, dojrzał plan zabicia pary królewskiej w ich własnym pałacu. Jego realizacja wymagała jednak rozległych przygotowań, gdyż król i królowa, popadłszy w całkiem uzasadnioną w tej sytuacji paranoję, zwiększyli środki bezpieczeństwa. Król nigdy nie wychodził do miasta bez swojej licznej świty. Z kolei Draga tak bardzo obawiała się napaści, że w pewnym okresie zamknęła się w pałacu na sześć tygodni. Podwojono straże wewnątrz pałacu i wokół niego. Pogłoski o zbliżającym się zamachu były tak rozpowszechnione, że jak pisał 27 kwietnia 1903 roku londyński „Times”, powołując się na swoje „poufne” źródło informacji w Belgradzie: „wojskowy spisek przeciwko tronowi ma już takie rozmiary, iż ani król, ani rząd nie ośmielą się podjąć działań, aby go rozbić”35.

      Zwerbowanie kluczowych osób wewnątrz pałacu, w tym oficerów gwardii pałacowej i adiutanta samego króla, pozwoliło zamachowcom sforsować kolejne linie posterunków i przedostać się aż do najściślej strzeżonego kręgu wewnętrznego. Datę ataku wybrano zaledwie trzy dni wcześniej, gdy było już wiadomo, że wszyscy najważniejsi spiskowcy na pewno będą gotowi do działania na wyznaczonych stanowiskach. Uzgodniono, iż cała sprawa musi być załatwiona jak najszybciej i niezwłocznie podana do wiadomości publicznej, aby w ten sposób zapobiec interwencji policji lub pułków zachowujących wierność królowi36. Pragnienie ogłoszenia sukcesu przedsięwzięcia natychmiast po tym, jak zostanie on osiągnięty, może częściowo wyjaśniać, dlaczego zdecydowano się zrzucić ciała pary królewskiej z balkonu pałacowej sypialni. „Apis” był wśród napastników, którzy wdarli się do pałacu, lecz ominął go końcowy akt dramatu, gdyż został poważnie ranny w wymianie ognia z wartownikami przed głównym wejściem. Trafiony, zwalił się na ziemię, stracił przytomność i o mało nie wykrwawił się na śmierć.

„NIEODPOWIEDZIALNE ELEMENTY”

      „Miasto spokojne, a ludzie generalnie wydają się obojętni” – zauważył sir George Bonham, brytyjski poseł w Belgradzie, w lapidarnej depeszy wysłanej do Londynu wieczorem 11 czerwca37. Dodał również, że serbska „rewolucja” została „powitana z nieskrywaną satysfakcją” przez mieszkańców stolicy. Następny dzień po dokonanym morderstwie „ogłoszono świętem i na ulicach wywieszono flagi państwowe”. Widoczny był „całkowity brak żalu, którego wymagałaby przyzwoitość”38. Zdaniem kolegi Bonhama urzędującego w Wiedniu, sir Francisa Plunketta, „najbardziej uderzający” w serbskiej tragedii był jednak „niezwykły spokój, z jakim przyjęto tak potworną zbrodnię”39.

      Wrogo nastawieni obserwatorzy widzieli w tych jednomyślnych nastrojach panujących wśród Serbów dowód na bezduszność narodu, który miał długą tradycję przemocy i królobójstwa. W rzeczywistości jednak mieszkańcy Belgradu mieli powody, aby wiwatować na cześć zabójców. Spiskowcy niezwłocznie przekazali bowiem władzę w ręce rządu tymczasowego złożonego z przedstawicieli wszystkich partii politycznych. Pośpiesznie zwołano parlament, zaś ten obrał królem Piotra Karadziordziewicza, który powrócił z wygnania w Szwajcarii. Zdecydowanie demokratyczna konstytucja roku 1888 – teraz przemianowana na konstytucję roku 1903 – została przywrócona z pewnymi drobnymi poprawkami. Stuletnia rywalizacja między dwiema serbskimi dynastiami w jednej chwili przeszła do historii. Fakt, że Karadziordziewicz, który spędził większość swojego życia we Francji i Szwajcarii, był wielbicielem Johna Stuarta Milla – w młodości przetłumaczył nawet na serbski jego dzieło O wolności – był zachęcający dla tych, którzy mieli skłonności liberalne.

      Jeszcze bardziej uspokajająca była odezwa Piotra do narodu wygłoszona zaraz po jego powrocie z zesłania, w której zapewniał, że zamierza panować tak, jak przystało na „prawdziwie konstytucyjnego króla Serbii”40. Tym samym królestwo stało się autentyczną monarchią parlamentarną, w której władca panował, ale nie rządził. Fakt, że w czasie przewrotu zamordowano również premiera Cincara-Markovicia, który był faworytem Aleksandra i jednocześnie zwolennikiem represyjnej polityki, stanowił wyraźny sygnał, że władza polityczna będzie odtąd zależna od poparcia społecznego i powiązań partyjnych, a nie od dobrej woli korony. Partie polityczne mogły prowadzić swą działalność bez obawy przed represjami. Prasa została wreszcie uwolniona od cenzury, która była normą za panowania Obrenowiczów. Pojawiła się perspektywa, że oto wreszcie krajowa polityka będzie bardziej wyczulona na potrzeby społeczne i bardziej dostrojona do opinii publicznej. Serbia stanęła na progu nowej epoki w swojej historii politycznej41.

      Chociaż przewrót 1903 roku rozwiązał pewne stare problemy, to stworzył jednocześnie nowe, który mocno zaciążą na wydarzeniach 1914 roku. Przede wszystkim siatka konspiracyjna, która powstała, żeby zamordować rodzinę królewską, po zrealizowaniu tego celu nie przestała istnieć, lecz pozostała ważną siłą w serbskiej polityce i życiu publicznym. W skład tymczasowego rządu rewolucyjnego utworzonego dzień po zamachu weszło czterech członków spisku (trzej z nich zajęli stanowiska ministrów wojny, robót publicznych oraz gospodarki) oraz sześciu polityków partyjnych. „Apis”, który wciąż leczył rany, otrzymał formalne podziękowania od Skupsztiny za to, czego dokonał, i został uznany za bohatera narodowego. Fakt, iż nowy reżim zawdzięczał swoje istnienie krwawemu dziełu spiskowców, i strach przed tym, do czego jeszcze mogła być zdolna ich siatka, sprawiały, że trudno było otwarcie krytykować rząd. Dziesięć dni po zamachu jeden z ministrów nowego rządu zwierzył się pewnemu dziennikarzowi, iż uważa działania uczestników spisku za „godne pożałowania”, lecz „nie był w stanie wyrazić swej opinii otwarcie w obawie przed tym, jak mogłyby one zostać odebrane przez armię, od której poparcia zależały zarówno tron, jak i rząd”42.

      Siatka królobójców miała szczególnie silne wpływy na dworze królewskim. Brytyjski poseł w Belgradzie Wilfred Thesiger donosił w listopadzie 1905 roku, że „jak dotąd” oficerowie należący do spisku „zapewniali Jego Wysokości najważniejsze, a nawet jedyne wsparcie”, dlatego ich odsunięcie pozostawiłoby koronę „bez jakiejkolwiek grupy, na której oddanie czy choćby przyjaźń mógłby liczyć”43. Nie było zatem niczym zaskakującym, że gdy król Piotr poszukiwał zimą 1905 roku towarzysza podróży dla swego syna, następcy tronu Jerzego, który wybierał się w podróż po Europie, musiał wybrać nie kogo innego, jak „Apisa”, choć ten dopiero co doszedł do siebie po długiej rekonwalescencji i wciąż nosił w ciele trzy kule wystrzelone do niego w noc zamachu. W ten sposób głównemu architektowi królobójstwa powierzono pieczę nad następnym królem z dynastii Karadziordziewiczów w końcowym okresie jego książęcej edukacji. Ostatecznie Jerzy nigdy nie został królem, gdyż sam wykluczył się z sukcesji, kiedy w 1909 roku pobił swojego lokaja na śmierć44.

      Zatem austriacki poseł w Belgradzie nie przesadził zbytnio, donosząc, że król nawet po tym, jak parlament СКАЧАТЬ