Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich. Wojciech Lipoński

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ przez znakomitych rzemieślników”204. Miasto, które następnie powstało wokół tego kościoła nieopodal Verulamium, choć po drugiej stronie rzeki, zostało nazwane miastem św. Albana – St. Albans (obecnie w hrabstwie Hertford).

      Tak Gildas, jak i Beda wspominają jednak, iż „w tym samym mniej więcej czasie męczennikami za wiarę zostali obywatele Chester, Aaron i Juliusz, a także wielu innych obu płci w kilku miejscach”205. Nie są natomiast niczym udokumentowane raczej niewiarygodne dane wymienione w tzw. Martyrologii Pseudo-Hieronima, wedle której liczba męczenników brytyjskich miała podówczas sięgać aż 890!

      Jakakolwiek była ich liczba, w rok po tolerancyjnym Edykcie mediolańskim Konstantyna Wielkiego trzech biskupów brytyjskich zostało odnotowanych na synodzie w Arles. Byli to Eborius z Yorku, Restitut z Londynu i Adelphius, przypuszczalnie biskup Lincoln. Przez następne kilkadziesiąt lat nie pojawiają się w historii Kościoła brytyjskiego żadne nazwiska. Brytania nie jest też reprezentowana ani na soborze nicejskim, ani na innych, co mogłoby ewentualnie świadczyć o cofaniu się tu chrześcijaństwa, jakimś jego kryzysie, choć z drugiej strony jest rzeczą pewną, że od czasu pierwszych męczenników nigdy nie zanikło ono na wyspie całkowicie. W 359 r. na synodzie w Ariminum pojawiło się ponownie trzech biskupów z Brytanii, którzy zwracali uwagę swym jaskrawym ubóstwem. „Ci trzej biskupi – pisał o nich Sulpicjusz Severus, pisarz łaciński z Akwitanii – byli Brytonami, ale nie mieli żadnych prywatnych środków, poprzestając na datku z ogólnego funduszu, natomiast odrzucili pomoc zebraną przez ich towarzyszy”206.

      Z pierwszego okresu chrześcijaństwa brytyjskiego nie mamy, niestety, zbyt wielu zabytków sztuki i architektury sakralnej. W większych miastach, gdzie chrześcijaństwo miało małe grupy swych wyznawców, budowali oni przypuszczalnie małe kościoły, odpowiadające ich niewielkim potrzebom, a także niezbyt zasobnej kiesie. Były to zapewne świątynie drewniane, które łatwo ulegały zniszczeniu, przede wszystkim w dobie najazdu anglosaskiego, ale także z bardziej naturalnych przyczyn jak pożary, rozbudowa miast itd. Zachowały się jednak pamiętające czasy rzymskie kamienne kościoły w Silchester i Colchester.

      Chrześcijaństwo poczęło się silniej rozwijać dopiero pod sam koniec panowania rzymskiego. Natomiast nieco wcześniej rozkwitło bujnie w Irlandii, o czym piszemy jednak w innym miejscu.

      Schyłek Imperium – mit wycofania legionów

      Po śmierci Konstantyna Wielkiego w 337 r. władzę przejął na krótko jego syn Konstantyn II, który jednak w 340 r. zginął w walce ze swym bratem Konstansem, nie zdążywszy okazać Brytanii większego zainteresowania. Za panowania Konstansa z kolei pojawiają się informacje o coraz częstszych najazdach Piktów, ludu, który odtąd na dłużej zajmie znaczące miejsce w etnicznej panoramie Brytanii. Ich siła uderzeniowa była wystarczająca, by przerwać obronę Muru Hadriana. Między 337 a 360 r. (brak dokładnej daty) spalili miasto Corstopirum, leżące tuż za murem po stronie rzymskiej. Wypady Piktów, a wkrótce Szkotów (Scoti), których nazwa pojawia się po raz pierwszy ok. 360 r., stały się tak uciążliwe, że Julian Apostata, który podówczas dzielił władzę cesarską z Konstancjuszem II, choć zajęty na kontynencie wojną z Germanami, wysłał swego głównodowodzącego jazdy (magister equitum) Lubicinusa, a z nim cztery duże regimenty, by wesprzeć obronę zagrożonego terenu. Wkrótce jednak Julian, wybrany na głównego władcę Imperium po śmierci Konstancjusza II w 361 r., stracił z oczu Brytanię. Piszący po łacinie grecki historyk Ammianus Marcelinus podaje, iż w 364 r. Brytania była nękana przez cztery różne nacje barbarzyńców: Szkotów, Piktów z północy oraz Saksonów i Atakotów z południa i wschodu. Identyfikacja trzech pierwszych ludów nie nastręcza większych problemów. Z Piktami wiąże się co prawda ogrom zagadek, które omawiamy w oddzielnym podrozdziale, ale wiemy o nich wystarczająco wiele, by ich zlokalizować i ustalić wiele znaczących faktów historycznych. Tymczasem o Atakotach, poza kilkoma informacjami ogólnikowymi i… trywialnymi – nie wiemy prawie nic. Święty Hieronim wspomina ich np. jako… ludożerców, którzy hodując świnie, woleli jednak ludzkie mięso!207 Atakoci wspominani są pod koniec IV w. jako najemnicy rzymscy w Galii. W niektórych źródłach jednak występują jako lud brytoński. Przypuszcza się, iż była to jakaś tymczasowa koalicja plemion brytyjskich spoza Muru Hadriana. W tym samym czasie, jeśli wierzyć Ammianusowi Marcelinusowi, mieszkańcy Kaledonii tworzyli takie federacje czy też ligi. Jedną z nich określano mianem Dikaledonów (Dicalydones), inną – Verturionów. Tych ostatnich uważa się często za federację Piktów i Meatów.

      Powstaje jednak pytanie, jak w takim razie Atakoci mogli atakować Brytanię z południa, co wynika z wielu wzmianek. Tłumaczeniem mogłaby być tu polityka Rzymu. Skoro udało się pozyskać Atakotów, choćby tylko w jakiejś ich części, jako foederati, w wyniku rutynowej w takich razach polityki, skierowano ich na terytoria możliwie odległe od ich rodzimych, co w sposób oczywisty osłabiało potencjalne zagrożenie buntami i powstaniami. To mogłoby tłumaczyć zaskakującą obecność Atakotów w Galii, skąd z kolei ich zrewoltowane oddziały mogły przecież grabić Brytanię, a nawet podejmować wysiłek przebicia się do swych siedzib pozostawionych poza Murem Hadriana.

      W roku 367 Fullofaudes, noszący tytuł Dux Britanniarum, w którego gestii znajdowała się obrona Muru Hadriana, został wciągnięty w zasadzkę. Zginął wraz ze znaczną częścią swego wojska. W tym samym roku germańscy piraci rozbili flotę dowódcy Saksońskiego Wybrzeża, Nectariadesa, a jego samego zabili. Śmierć dwu spośród trzech głównych dowódców rzymskiej armii w Brytanii była wystarczająco alarmująca, by spowodować imperialną kontrakcję. Trzech nowych dowódców wysłanych na te stanowiska przez cesarza Walentyniana nie potrafiło jednak opanować sytuacji. Dopiero czwarty z nich, Teodozjusz (ojciec późniejszego cesarza), w 368 r. z pomocą posiłków otrzymanych z armii kontynentalnej, w tym dwu doborowych oddziałów gwardii cesarskiej, zdołał położyć tamę inwazjom, które podówczas przybierały już znamiona ogólniejszej klęski. Sytuacja była tak groźna, iż Teodozjusz musiał ustanowić swą kwaterę główną w Londynie, gdyż wszystkie inne miasta pomocnej Brytanii były bądź zajęte, bądź gruntownie zniszczone przez barbarzyńców. W 369 r., tłumiąc po drodze bunt części zdemoralizowanych oddziałów brytyjskich, opanował Mur Hadriana i doprowadził do jego ostatniej już historycznie restauracji. Zlikwidował instytucję arcani, której celem było prowadzenie wywiadu na rzecz Rzymu wśród Kaledonów i Piktów. Okazało się bowiem, że współpracujący z arcani Brytowie zbyt często wchodzili w konszachty ze swymi pobratymcami z północy, biorąc od nich łapówki w zamian za informowanie o ruchach wojsk rzymskich.

      Akcja Teodozjusza dała krajowi kilka, może kilkanaście lat względnej stabilizacji politycznej, ale już nie ekonomicznej. Kraj był zniszczony najazdami barbarzyńców ze wszystkich stron i potrzebował dłuższego czasu, by w pełni się zregenerować. Szansa na to, jak się o tym za chwilę przekonamy, istniała. Nie pojawiła się natomiast indywidualność polityczna zdolna ją wykorzystać.

      Do najuparciej podtrzymywanych stereotypów historycznych należy mit o wycofaniu legionów z Brytanii w chwili, gdy Imperium popadło we własne kłopoty, zbyt wielkie, by zapewniać w dalszym ciągu opiekę prowincji, znajdującej się na obrzeżu śródziemnomorskiego świata. Typowe ujęcie tej kwestii to teza, iż „pod presją wydarzeń kontynentalnych, na początku V w. Rzymianie poczęli wycofywać swe legiony z Brytanii”208. Stereotyp ten funkcjonuje również w historiografii polskiej. Henryk Zins w swej Historii СКАЧАТЬ