Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Mieczysław Łobocki

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ jakie są obecnie jego udziałem (B. Malmberg, 1969, s. 361). Niemniej jednak w pedagogice i poszczególnych jej dyscyplinach niedocenianie funkcji praktycznej tworzonych tam teorii może znacznie obniżyć ich wartość poznawczą i przydatność dla konkretnej praktyki pedagogicznej.

Funkcja predyktywna

      Wielką wagę w badaniach pedagogicznych przywiązuje się również do teorii pełniących funkcję predyktywną. Pozwala ona na przewidywanie różnego rodzaju zachowań lub postaw jako określonych dezyderatów postępowania pedagogicznego. Tak na przykład teorie postaw – w zastosowaniu do badań nad postawami nauczycieli wobec uczniów – mogą ułatwić nie tylko odpowiednią kategoryzację postaw nauczycielskich, lecz także uświadomić sobie skuteczność, niedosyt czy wręcz szkodliwość ich oddziaływań. Na podstawie dotychczasowych teorii postaw wynika niedwuznacznie, że nauczyciel dużo więcej może osiągnąć w procesie wychowywania dzięki postawie demokratycznej niż autokratycznej (por. S. Kownacki, Z. Rummel-Syska, 1982; H. Lukesch, 1975). Warto wspomnieć w tym miejscu, że moc przewidywalności danej teorii jest tym większa, im szerszy jest zakres jej ogólności, ale nie oznacza to bynajmniej, że przewidywania takie rzeczywiście zawsze się spełniają. Istnieje tu w zasadzie stosunek odwrotnie proporcjonalny. To znaczy, że przewidywania na podstawie teorii pedagogicznych znajdują swe praktyczne potwierdzenie w tym mniejszym stopniu, im większy jest zakres ich ogólności i vice versa. Prawidłowość taka jest niewątpliwym argumentem na rzecz tworzenia teorii mniej zakresowo rozległych. Rzecz jasna, „niepotwierdzanie się naszych przewidywań – jak pisze Z. Zaborowski (1973, s. 36) – implikuje z reguły bądź rewizję teorii, bądź utrzymanie jej w dotychczasowej postaci, z tym wszakże zastrzeżeniem, że nie obejmuje ona przypadków lub dziedziny, w której przewidywania nasze okazały się zawodne”.

      Funkcja predyktywna teorii pedagogicznych jest niezwykle ważna, zwłaszcza z uwagi na omówioną wyżej funkcję użyteczności praktycznej. Gdyby pozbawione były one możliwości przewidywania, nie miałyby większego znaczenia praktycznego. Byłyby teoriami „pustymi” i nikomu niepotrzebnymi. Dzięki ich funkcji predyktywnej istnieje możliwość przewidywania z większym lub mniejszym prawdopodobieństwem efektywności zastosowanych przez nas sposobów pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą; to właśnie dzięki teoriom pedagogicznym, pełniącym funkcję predyktywną, wykonywanie zawodu nauczyciela-wychowawcy staje się mniej narażone na rozczarowanie i rutynę.

Funkcja heurystyczna

      Cenną szczególnie z naukowego punktu widzenia jest funkcja heurystyczna teorii pedagogicznych. Polega ona przede wszystkim na umożliwianiu poddawania wnikliwej analizie sformułowanych wcześniej problemów badawczych i hipotez roboczych, a także formułowania całkiem nowych problemów i hipotez. Dokonuje się tego na podstawie rozważań teoretycznych w świetle podstawowych założeń „zapożyczonej” lub stworzonej przez badacza teorii. Toteż dzięki funkcji heurystycznej teorii pedagogicznych możliwe jest nie tylko odpowiednie ukierunkowanie badań, lecz także ich zintensyfikowanie w pedagogice.

      Funkcja ta ma również wiele wspólnego z funkcją predyktywną. Pozwala bowiem przewidywać skuteczność niektórych przynajmniej poczynań naukowo-badawczych. Nade wszystko jednak przestrzega przed podejmowaniem badań, które z góry niejako skazane są na niepowodzenie. Dotyczy to zwłaszcza badań usiłujących dotrzeć do powiązań nie tyle funkcjonalnych, jakie istnieją między badanymi faktami czy zjawiskami, ile związków przyczynowych w ścisłym znaczeniu tego słowa (por. R. M. W. Travers, 1964, s. 43 i n.).

      Dzięki funkcji heurystycznej teorii pedagogicznych badacz uświadamia sobie możliwość dotarcia raczej do prawdopodobnych niż koniecznych zależności między interesującymi go zmiennymi. Przekonuje się, że badana przez niego rzeczywistość jest wyjątkowo złożona i zmienna, wskutek czego z trudnością poddaje się nawet najbardziej przemyślnym metodom badawczym. Toteż nie pretenduje on w wyniku przeprowadzanych badań do ustalania praw, jak jest to możliwe w takich naukach, jak fizyka, chemia, biologia. Zadowala się ustaleniem czy wykrywaniem określonych prawidłowości badanych przez niego faktów, zjawisk czy procesów w formie stwierdzeń nie tyle kategorycznych, ile postulatywnych w postaci np. pewnych dezyderatów postępowania pedagogicznego.

      Tak więc funkcje pełnione przez teorie pedagogiczne wydają się niezbędne dla usprawnienia i pogłębienia badań na gruncie pedagogiki. Zapewnienie badaniom tym należytej trafności i rzetelności byłoby z pewnością niemożliwe bez szczególnego zatroskania o teorie, spełniające pieczołowicie omówione tu funkcje, w tym zwłaszcza funkcję predyktywną i heurystyczną.

      4. Teorie a praktyka pedagogiczna

Teorie bez wsparcia o praktykę

      Teorie pedagogiczne nie znajdujące wsparcia w szeroko i wąsko rozumianej praktyce pedagogicznej, okazują się na ogół bezwartościowe. Są nimi teorie tworzone głównie w oparciu o intuicję i rozważania spekulatywne, tj. oderwane od praktyki pedagogicznej i związanych z nią faktów. Powstałe w ten sposób teorie pozostają nierzadko w jawnej sprzeczności z potrzebami dzieci i młodzieży oraz z możliwościami rodziców, wychowawców i nauczycieli co do przestrzegania głoszonych tam zaleceń czy dezyderatów wychowawczych. Teorie takie odzwierciedlają pewną zgoła abstrakcyjną wizję wychowania, nauczania lub kształcenia, zgodną z osobistym przekonaniem badacza, lecz nie przylegającą do realiów życia rodzinnego, szkolnego czy zakładowego, którym de facto mają służyć.

      W teoriach tego typu nie docenia się zwykle lub wręcz bagatelizuje wieloczynnikowy charakter uwarunkowań zachowań ludzkich. Nierzadko też zgłasza się dezyderaty postępowania pedagogicznego nie tyle w znaczeniu postulatywnym czy wysoce prawdopodobnym, ile kategorycznym (powinnościowym). W ten sposób proponowanym oddziaływaniom wychowawczym przypisuje się kategorię konieczności zamiast prawdopodobieństwa. To znaczy, narzuca się pewien styl postępowania bez umożliwiania własnego wyboru i powzięcia własnej decyzji.

      Ponadto teorie pedagogiczne nie wsparte o praktykę mogą sprawiać trudności w ich rozumieniu; bywają zazwyczaj mało czytelne i wieloznaczne. Uchodzą też za mało realne, jałowe i nikomu niepotrzebne. Toteż trudno się dziwić, że nie znajdują akceptacji u rodziców, wychowawców i nauczycieli. Dostrzegają oni niejednokrotnie nie dającą się wyrównać przepaść między udostępnianymi im teoriami pedagogicznymi a wykonywaną przez nich pracą z dziećmi i młodzieżą.

Teorie wsparte o praktykę

      Wspomniana przepaść zachodzi tylko w przypadku teorii pedagogicznych wyobcowanych z wszelkich powiązań z konkretnymi sytuacjami wychowawczymi. Teorie natomiast powiązane z praktyką pełnią służebną wobec niej rolę, podobnie jak praktyka spełnia wobec nich funkcję kontroli. W tym sensie jest ona istotnym kryterium oceny teorii pedagogicznych, a te zaś w miarę wiarogodnym sprawdzianem skuteczności praktycznych poczynań wychowawczych. Stąd też trudno byłoby tworzyć cieszące się akceptacją teorie pedagogiczne bez osobistych doświadczeń w dziedzinie wychowania, nauczania lub kształcenia. W doświadczeniach takich znajdujemy inspirację nie tylko do głębszych dociekań teoretycznych, lecz również gruntownych przemyśleń na temat planowanej strategii badawczej.

      Łączność z praktyką postuluje się także wtedy, kiedy mamy do czynienia z teoriami o bardzo wysokim stopniu ogólności. Zakłada się tu, że nawet teorie stanowiące graficznych układ znaków podlegających głównie określonym prawidłom logiki, wywodzą się przynajmniej po części z osobistych doświadczeń uczonego. W ten sposób pragnie zapewnić się styczność teorii pedagogicznych z faktami, stanowiącymi część składową praktyki pedagogicznej.

      Fakty takie są inaczej widziane przez uczonego (teoretyka) niż osobę zainteresowaną przede wszystkim konkretną pracą wychowawczą z dziećmi i młodzieżą. Dla takiej osoby, nazywanej tu praktykiem, obserwowane lub w inny sposób doświadczane fakty są z reguły czymś oczywistym, czego się nie uzasadnia lub СКАЧАТЬ