Na temat szkolnych bijatyk Čubrilovicia z nauczycielami zob. Z. Antonić, Svedočenje Vase Čubrilovića o sarajevskom atentatu i svom tamnovanju 1914–1918, „Zbornik Matice srpske za istoriju” 1992, vol. 46, s. 163–180, tutaj s. 165, 167.
171
L. Jovanović, Nach dem Veitstage des Jahres 1914, „Die Kriegsschuldfrage. Berliner Monatshefte für Internationale Aufklärung” 1925, Bd. 3/1, s. 68–82, tutaj s. 68–69. Na temat znaczenia tego dokumentu zob. L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 90. Ta wersja wydarzeń nie jest powszechnie akceptowana. Zob. np. M. Buha, Mlada Bosna’…, op. cit., s. 343, w której autor twierdzi (z powodu braku jakiegokolwiek bezpośredniego dowodu), że Pašić wiedział o przedostaniu się chłopców do Bośni, ale nie znał celu ich misji. Por. D.T. Bataković, Nikola Pašić…, op. cit., s.162; D. Stanković, Nikola Pašić…, op. cit., zwłaszcza s. 262.
172
Dowody na to, że Pašić wiedział o wszystkim zawczasu, są omówione w: L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 90–97 – Albertini skupia się na zeznaniu L. Jovanovicia popartym przez przypuszczenie, że Ciganović był agentem Pašicia. Współpracownik Albertiniego, Luciano Magrini, dodał dwa kolejne zeznania kolegów Pašicia zapisane podczas wojny. Zob. L. Albertini, Il dramma di Seraievo. Origini i responsabilità della guerra europea, Milano 1929, s. 106–108, 114–116. Dostępne wówczas informacje są przedmiotem rozważnej oceny w: S.B. Fay, The Origins of the First World War, vol. 2, New York 1929, s. 140–146. H. Uebersberger, Österreich zwischen Russland und Serbien. Zur südslawischen Frage und der Entstehung des Ersten Weltkrieges, Köln, Graz 1958, s. 264–245 uzupełnia te dowody o odręcznie sporządzoną przez Pašicia notatkę, w której padają słowa „uczniowie”, „bomby” i „rewolwery”, znalezioną wśród dokumentów serbskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W nadzwyczaj szczegółowej analizie korzeni zamachu w książce Vladimira Dedijera The Road to Sarajevo autor przyznaje, że Pašić prawdopodobnie wiedział z wyprzedzeniem o spisku, ale tylko domyślał się jego istnienia na podstawie niekompletnych informacji, które do niego docierały. Nowsze opracowania, włącznie z bardzo szczegółowym Die Spur führt nach Belgrad (Wien 1975) autorstwa Friedricha Würthlego, przedstawiają szereg interpretacji, ale nie wnoszą nic nowego do zebranych wcześniej dowodów.
173
Dowody na to, że Ciganović odgrywał rolę informatora, są pośrednie, ale mocne. Zob. M. Bogičević, Le Procès de Salonique…, op. cit., s. 32, 131–132; B. Fay, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 146–148 oraz L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 98. Także bratanek Pašicia był członkiem Ujedinjenje ili smrt!.
174
Zob. naczelnik Okręgu Naddrińskiego do Proticia, Šabac, 4 czerwca 1914; Protić do Pašicia (wraz z podsumowaniem raportów z granicy), Belgrad, 15 czerwca 1914; naczelnik Okręgu Naddrińskiego do dowódcy 5. Oddziału Straży Granicznej w Loznicy, Šabac, 16 czerwca 1914; komendant Obszaru Dywizji Drińskiej, Valjevo, do ministra wojny, 17 czerwca 1914, DSPKS, knj. 7, dok. 155, 206, 210, 212, s. 290, 337–339, 344–345, 347.
175
Minister spraw wewnętrznych do naczelnika Okręgu Naddrińskiego w Šabacu, 10 czerwca 1914, DSPKS, knj. 7, odpowiedź Pašicia dołączono do dok. 155, s. 290.
176
Naczelnik Okręgu Naddrińskiego do Proticia, Šabac, „Ściśle tajne”, 14 czerwca 1914, DSPKS, knj. 7, dok. 198, s. 331.
177
Kapitan z 4. Oddziału Straży Granicznej do dowódcy 5. Obszaru Granicznego, 19 czerwca 1914; dowódca 5. Obszaru Granicznego do szefa Sztabu Generalnego, 19 czerwca 1914, DSPKS, knj. 7, oba dołączono do dok. 209, s. 343. Por. V. Dedijer, The Road to Sarajevo, op. cit., s. 390–391; M. Buha, ‘Mlada Bosna’…, op. cit., s. 178.
178
Pełny tekst w języku serbskim złożonego pod przysięgą zeznania Pašicia zob. M.Z. Živanović, Solunski proces hiljadu devetsto sedamnaeste. Prilog zaproucavanje politicke istorije Srbije od 1903. do 1918. god., Beograd 1955, s. 556–558. Por. D. MacKenzie, The ‘Black Hand’ on Trial…, op. cit., s. 46.
179
Wydział sprawozdawczości Królewskiego Sztabu Generalnego (Apis) do wydziału operacyjnego Sztabu Generalnego, 21 czerwca 1914 [w:] DSPKS, knj. 7, sv. 2, dok. 230, s. 364–365.
180
Pašić do Stepanovicia, Belgrad, 24 czerwca 1914 [w:] DSPKS, knj. 7, sv. 2, dok. 254, s. 391–392.
181
L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 99; D. Stanković, Nikola Pašić, saveznivi i stvaranje Jugoslavije, op. cit., s. 40.
182
Zob. Die Warnungen des serbischen Gesandten, „Neue Freie Presse”, 3 lipca 1914, s. 4.
183
‘Note de Abel Ferry’, 1 lipca 1914, DDF, 3-e Série, t. 10, dok. 466, s. 670–671.
184
Zeznanie Lešanina zob. L. Magrini, Il dramma di Seraievo…, op. cit., s. 115.
185
List Jovanovicia do „Neues Wiener Tageblatt”, no. 177, 28 czerwca 1924, cyt. za: L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 105; M. Bogičević, Le Procès de Salonique…, op. cit., s. 121–125; L. Magrini, Il dramma di Seraievo…, op. cit., s. 115–116; B. Fay, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 152–166.
186
J. Remak, Sarajevo…, op. cit., s. 75.
187
Ibidem, s. 74; L. Albertini, The Origins…, vol. 2, op. cit., s. 102.
188
V. Vučković, Unutrašnje krize…, op. cit., s.192.
189
D. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, op. cit., s. 264.
190
M. Radusinović, Antanta i aneksiona kriza, op. cit., s. 18.
191
D. Stanković, Nikola Pašić, saveznivi i stvaranje Jugoslavije, op. cit., s. 30–32; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, op. cit., s. 106.
192
D. Stanković, Nikola Pašić, saveznivi i stvaranje Jugoslavije, op. cit., s. 36.
193
Ibidem, s. 41.
194
Na temat sposobu rozumienia przez Pašicia rosyjskiej polityki na Bałkanach zob. A. Szemjakin, Idieołogija Nikolie Paszicia…, op. cit., s. 28.
195
Cyt. za: W.D. Behschnitt, Nationalismus…, op. cit., s. 128.
196
Podsumowanie raportów serbskiego attaché wojskowego w Petersburgu zob. Protić do Pašicia,
СКАЧАТЬ
