1
D. Fromkin, Europe’s Last Summer. Who Started the Great War in 1914?, New York 2004, s. 6.
2
Niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych finansowało działalność Arbeitsausschuss Deutscher Verbände mającego na celu skoordynowanie kampanii przeciwko obarczaniu Niemiec winą za wojnę i nieoficjalnie wspierało złożoną z uczonych Zentralstellezur Erforschung der Kriegsursachen. Zob. U. Heinemann, Die verdrängte Niederlage: politische Öffentlichkeit und Kriegsschuldfrage in der Weimarer Republik, Göttingen 1983, zwłaszcza s. 95–117; S. Zala, Geschichte unter der Schere politischer Zensur. Amtliche Aktensammlung im internationalen Vergleich, München 2001, zwłaszcza s. 57–77; I. Geiss, Die manipulierte Kriegsschuldfrage. Deutsche Reichspolitik in der Julikrise 1914 und deutsche Kriegszieleim Spiegel des Schuldreferats des Auswärtigen Amtes, 1919–1931, „Militäreschichtliche Mitteilungen” 1983, Bd. 34, s. 31–60.
3
Barthou do Martina, list z 3 maja 1934, cyt. za: K. Hamilton, The Historical Diplomacy of the Third Republic [w:] Forging the Collective Memory. Government and International Historians through Two World Wars, red. K.M. Wilson, Providence–Oxford 1996, s. 29–62, tutaj s. 45. Na temat francuskiej krytyki niemieckiego wydania źródeł zob. np. E. Bourgeois, Les archives d’État et l’enquete sur les origines de la guerre mondiale. A propos de la publication allemande: Die grosse Politik d. europ. Kabinette et de satraduction française, „Revue historique”, maj–sierpień 1927, nr 155, s. 39–56. Bourgeois oskarżył niemieckich redaktorów o przyjęcie takiej konstrukcji ich zbioru, która pozwalała ukryć taktyczne pominięcia w dokumentacji. Odpowiedź wydawcy niemieckiego zob. F. Thimme, Französische Kritiken zur deutschen Aktenpublikation, „Europäische Gespräche” 1927, nr 8/9, s. 461–479.
4
U. Burz, Austria and the Great War. Official Publications in the 1920s and 1930s [w:] Forging the Collective Memory…, op. cit., s. 178–191, tutaj s. 186.
5
J.-B. Duroselle, La grande guerre des Français, 1914–1918: L’incompréhensible, Paris 1994, s. 23–33 [wyd. pol. Wielka wojna Francuzów: 1914–1918, tłum. A. Ciastek, Warszawa 2006]; J.F.V. Keiger, Raymond Poincaré, Cambridge 1997, s. 194–195.
6
K.M. Wilson, The Imbalance in British Documents on the Origins of the War, 1898–1914. Gooch, Temperley and the India Office [w:] Forging the Collective Memory…, op. cit., s. 230–264, tutaj s. 231. Por. w tym samym tomie K.M. Wilson, Introduction. Governments, Historians and “Historical Engineering”, s. 1–28, zwłaszcza s. 12–13.
7
B. Schwertfeger, Der Weltkrieg der Dokumente. Zehn Jahre Kriegsschuldforschung und ihr Ergebnis, Berlin 1929. Bardziej ogólnie o tym problemie zob. S. Zala, Geschichte unter der Schere…, op. cit., zwłaszcza s. 31–36, 47–91, 327–338.
8
T. von Bethmann Hollweg, Betrachtungen zum Weltkriege, Bd. 1–2, Berlin 1919, zwłaszcza Bd. 1, s. 113–184; S.D. Sazonov, Les Années fatales, Paris 1927; R. Poincaré, Au service de la France – neuf années de souvenirs, t. 1–10, Paris 1926–1933, zwłaszcza t. 4: L’Union sacrée, s. 163–431. Bardziej szczegółowe, ale niekoniecznie bardziej odkrywcze omówienie kryzysu przez byłego prezydenta zob. R. Gerin, Les responsabilités de la guerre: quatorze questions, par René Gerin … quatorze réponses, par Raymond Poincaré, Paris 1930.
9
E. Grey, Twenty-Five Years: 1892–1916, London1925.
10
B.E. Schmitt, Interviewing the Authors of the War, Chicago 1930.
12
L. Albertini, The Origins of the War of 1914, vol. 2, Oxford 1953, s. 40. Magrini pracował na polecenie włoskiego historyka Luigiego Albertiniego.
13
D. Spring, The Unfinished Collection. Russian Documents on the Origins of the First World War [w:] Forging the Collective Memory…, op. cit., s. 63–86.
14
J.W. Langdon, July 1914: The Long Debate, 1918–1990, Oxford 1991, s. 51.
15
Byłoby bezcelowe przedstawiać w tym miejscu jakąś próbkę tej literatury. Użyteczne omówienia tej debaty i jej historii zob. J.A. Moses, The Politics of Illusion: The Fischer Controversy in German Historiography, London 1975; A. Mombauer, The Origins of the First World War: Controversies and Consensus, London 2002; W. Jäger, Historische Forschung und politische Kultur in Deutschland. Die Debatte um den Ausbruch des Ersten Weltkriegs 1914–1980, Göttingen 1984; J.W. Langdon, July 1914…, op. cit.; idem, Emerging from Fischer’s Shadow: Recent Examinations of the Crisis of July 1914, „The History Teacher”, listopad 1986, vol. 20, no. 1, s. 63–86; J. Joll, The 1914 Debate Continues: Fritz Fischer and His Critics, „Past & Present” 1966, vol. 34, no. 1, s. 100–113 oraz odpowiedź w: P.H.S. Hatton, Britain and Germany in 1914: The July Crisis and War Aims, „Past & Present” 1967, vol. 36, no. 1, s. 138–143; K.H. Jarausch, Revising German History. Bethmann Hollweg Revisited, „Central European History” 1988, vol. 21, no. 3, s. 224–243; S.R. Williamson, E.R. May, An Identity of Opinion. Historians and July 1914, „Journal of Modern History”, czerwiec 2007, vol. 79, no. 2, s. 335–387; J. Winter, A. Prost, The Great War in History. Debates and Controversies, 1914 to the Present, Cambridge 2005.
16
Na temat „ozdobności” zob. D. Cannadine, Ornamentalism. How the British Saw Their Empire, London 2002. Doskonały przykład takiego dystansującego się podejścia do świata sprzed 1914 roku zob. B. Tuchman, Proud Tower. A Portrait of the World before the War, 1890–1914, London 1966 [wyd. pol. Wyniosła wieża: świat przed pierwszą wojną 1890–1914, tłum. J. Zawadzka,
СКАЧАТЬ
