S. Jovanović, Nicholas Pašić: After Ten Years, „Slavonic and East European Review” 1937, vol. 15, s. 368–376, tutaj s. 369.
51
Na temat rusofilii Pašicia, która była raczej pragmatyczna niż ideologiczna, zob. Č. Popov, Nova osvetljenja rusko-srpskih odnosa [recenzja książki Nikola Pašić. Pisma članci i govori, red. L. Petrović A. Szemjakin, Beograd 1995], „Zbornik Matice Srpske za Slavistiku” 1995, vol. 48–49, s. 278–283, tutaj s. 278; V. Kazimirović, Nikola Pašić i njegovo doba 1845–1926, Beograd 1990, s. 54–55, 63. Opis, w którym kładzie się nacisk na ideologiczny wymiar rusofilii Pašicia, zob. A. Szemjakin, Idieołogija Nikolie Paszicia. Formiranije i ewolucija (1868–1891), Moskwa 1998. Na temat misji do Petersburga zob. D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 27.
52
N. Djukanov, Bajade: anegdote o Nikoli Pašiću, Beograd 1996, s. 35.
53
D. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, op. cit., s. 315–316.
54
D.T. Bataković, Nikola Pašić…, op. cit., s. 150–151; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, op. cit., s. 3, 6–7, 27–28; D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 26–28.
55
D.T. Bataković, Nikola Pašić…, op. cit., s. 151; A.N. Dragnich, Serbia, Nikola Pašić and Yugoslavia, op. cit., s. 76; D. MacKenzie, Apis…, op. cit., s. 57; C. Dumba, Memoirs of a Diplomat, London 1933, s. 141–143.
56
W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 102.
57
„Načertanije” zostało oparte na tekście autorstwa Czecha Františka Zacha, który przewidywał federalną organizację ludów południowosłowiańskich. Lecz tam, gdzie Zach pisał o „południowych Słowianach”, Garašanin wstawiał w to miejsce „Serbów”. Te i inne zmiany zmieniły kosmopolityczną wizję Zacha w odnoszący się wyłącznie do Serbów manifest nacjonalistyczny.
58
Tekst Načertanije zob. D. Stranjaković, Kako postalo Garašaninovo “Načertanije”, „Spomenik Srpske Kraljevske Akademije” 1939, vol. XCI, s. 64–115, tutaj s. 75, cyt. za: W.D. Behschnitt, Nationalismus bei Serben und Kroaten 1830–1914, München 1980, s. 55.
59
D. Stranjaković, Kako postalo Garašaninovo “Načertanije”, op. cit., s. 78, cyt. za: W.D. Behschnitt, Nationalismus…, op. cit., s. 57. Por. H. Haselsteiner, Nationale Expansionsvorstellungen bei Serben und Kroaten im 19. Jahrhundert, „Österreichische Osthefte” 1997, Bd. 39, s. 245–254, tutaj 247–248.
60
Tekst traktatu Srbi svi i svuda zob. V.S. Karadžić, Kovčežić za istoriju, jezik, običaje Srba sva tri zakona, Beč 1849, s. 1–27, tutaj s. 1, 7, 19, 22. Na temat ewentualnego odrzucenia przez Chorwatów określania ich mianem „Serbów”: ibidem, s. 2–3; H. Haselsteiner, Nationale Expansionsvorstellungen…, op. cit., s. 246–247.
61
V.S. Karadžić, Kovčežić…, op. cit., s. 2–3; H. Haselsteiner, Nationale Expansionsvorstellungen…, op. cit., s. 248.
62
D. Stranjaković, Kako postalo Garašaninovo “Načertanije”, op. cit., s. 84, cyt. za: W.D. Behschnitt, Nationalismus…, op. cit., s. 56; H. Haselsteiner, Nationale Expansionsvorstellungen…, op. cit., s. 249.
63
D. MacKenzie, Serbia as Piedmont and the Yugoslav Idea, 1804–1914, „East European Quarterly” 1994, vol. 28, s. 153–182, tutaj s. 160.
64
L. von Ranke, The History of Servia and the Servian Revolution, London 1853, s. 52.
65
T. Judah, The Serbs. History, Myth and the Destruction of Yugoslavia, wyd. II, New Haven 2000, s. 29–47.
66
A.J. Evans, Through Bosnia and the Herzegovina on Foot during the Insurrection, August and September, 1875, London 1877, s. 139.
67
B. Jelavich, Serbia in 1897: A Report of Sir Charles Eliot, „Journal of Central European Affairs” 1958, vol. 18, s. 183–189, tutaj s. 185.
68
V. Dedijer, The Road to Sarajevo, op. cit., s. 250–260.
69
Dokładna liczba mieszkańców „Starej Serbii” (obejmującej Kosowo, Metochię, Sandżak i Bujanovac) jest nieznana. Zob. W.D. Behschnitt, Nationalismus…, op. cit., s. 39.
70
Zob. J. McCarthy, Death and Exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922, Princeton 1996, s. 161–164 oraz passim.
71
Wspaniały opis (z mapą) zob. A. Rossos, Macedonia and the Macedonians. A History, Stanford 2008, s. 4.
72
J. Shea, Macedonia in History: Myths and Constants, „Österreichische Osthefte” 1998, Bd. 40, s. 147–168; L. M. Danforth, Competing Claims to Macedonian Identity: The Macedonian Question and the Breakup of Yugoslavia, „Anthropology Today” 1993, vol. 9, no. 4, s. 3–10; A. Rossos, Macedonia…, op. cit., s. 5.
73
B. Jelavich, Serbia in 1897…, op. cit., s. 187.
74
Enquête dans les Balkans: rapport présenté aux directeurs de la Dotation par les membres de la commission d’enquête, Paris 1914, s. 448–449.
75
Cyt. za: D. Stanković, Nikola Pašić, saveznivi i stvaranje Jugoslavije, Zaječar 1995, s. 29. Na temat przekonania Pašicia o zasadniczej jedności Serbów, Chorwatów i Słoweńców por. D. Stanković, Nikola Pašić. Prilozi za biografiju, op. cit., zwłaszcza rozdz. 1, s. 40.
76
Cyt. za: D. MacKenzie, Ilja Garašanin: Balkan Bismarck, Boulder 1985, s. 99.
77
W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s 122.
78
Kosztowits do Melvila de Lijndena, Belgrad, 25 sierpnia 1903, NA, 2.05.36, dok. 10, Rapporten aan en briefwisseling met het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
79
D. MacKenzie, Officer Conspirators…, op. cit., s. 128–129; W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 158–159.
80
H. Haselsteiner, Nationale Expansionsvorstellungen…, op. cit., s. 249.
81
Cyt. za: W.S. Vucinich, Serbia between East and West…, op. cit., s. 172, 174.
