Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ hy iemand was wat vir “sy mense” gesorg het.

      Dit was wanneer die Afrikaners as groep of party opgetree het dat hulle ’n veel meer ongenaakbare gesig gewys het. Die Ontugwet, die paswette en groepsgebiede was hard en onverbiddelik. Jan Smuts het laat in sy lewe hierdie waar woord gespreek: “Ek dink nie die mense bedoel om boos te wees nie, maar onnadenkend doen hulle bose dinge. In die openbare lewe doen hulle dinge waartoe hulle nie in staat sou wees in hul private lewe nie.”13

      Die verstedelikte Afrikaner van vandag is al ’n generasie of twee verwyder van die lewe op ’n plaas of klein plattelandse dorpie. Tog is daar baie dinge wat die Afrikaners steeds gemeen het: die plaaslewe, belangstelling in die natuur en ’n liefde vir braaivleis. Dit het onder dorpenaars en stedelinge posgevat tydens 1938 se herdenking van die Groot Trek.

      Skool en kerk

      As kinders op skool het ons gou gehoor dat ons ons moet voorberei vir ’n toekoms wat nie altyd maklik sou wees nie. Implisiet was die boodskap dat onbetwiste wit baasskap nie vir ewig sou duur nie en dat ’n goeie opleiding al waardevoller sou word.

      As staatskool het Porterville die hele spektrum gehad van ouers wat welgesteld was tot dié wat arm was en van kinders wat begaaf was tot dié wat gesukkel het om by te bly. Onder laasgenoemde was twee seuns, Org en Gys, wat in my klas was. Op ’n keer het ek ’n swak eksamenpunt probeer goedpraat met die woorde: “Org en Gys het nog swakker gevaar.”

      My ma het my goed laat verstaan dat “Org en Gys” se gebrekkige prestasies nie my maatstaf kon wees nie. Sy het vas geglo dat ek tot groter dinge in staat is. “Org en Gys” het ’n spreekwoord geword wanneer een van ons kinders ’n flou verskoning vir ’n middelmatige prestasie voorgehou het. Aan die ander kant het ons nooit die idee gekry dat prestasie ’n voorvereiste vir ouerliefde was nie. ’n Mens kry die idee dat dit soms die geval is in vandag se ambisieuse middelklas.

      Die skool op Porterville was relatief klein en in 1955, toe ek matriek gemaak het, was ons net sestien in die klas. Die onderwysers was oor die algemeen toegewyd aan hul werk en die welsyn van die kinders. Die een swak plek was die onderrig in Engels. Saam met die eentalige aard van die dorp was dit beslis nie ’n goeie voorbereiding vir die universiteit nie.

      Op universiteit het ek ingeskryf vir die vak Engels Spesiaal, wat op ’n heelwat laer standaard as die vak Engels was. Selfs die “Engels Spes” moes ek later weens my swak punte laat vaar. Ek was deel van die groep na wie die gedugte lektrise Patricia McMagh verwys het as die “Kakamasians” of “Members of the Kakamas club” – studente wie se beheer van Engels bedenklik was. Toe sy my in 2003 gelukwens met die verskyning van my boek The Afrikaners het ek haar vriendelik daarop gewys dat ek in ’n stadium een van haar “Kakamasians” was.

      Kerk en katkisasie was ’n verpligte deel van ons opvoeding. Behalwe vir die groot klem op die preke en die dogma van uitverkorenheid – dit is iets wat ek nou nog nie verstaan nie – kan ek nie veel van my Christelike onderrig onthou nie. Min kerke het so ’n moeilike taak as dié van die NG Kerk gehad, wat apartheid met die Christendom se beklemtoning van die gelykheid van alle mense moes probeer versoen.

      Ben Marais, wie se omvattende werk Die Kleur-krisis en die Weste in 1952 verskyn het, was een van die predikante wat die pogings verwerp het om te bewys dat apartheid skriftuurlike gronde het. Toe ek van 1963 tot 1965 in Pretoria gewerk het, was ek gelukkig om hom te leer ken. In 1965 het hy my en my aanstaande, Annette van Coller, in die huwelik bevestig.

      “Oom Ben” was ’n gerespekteerde en geliefde predikant wat nooit gekla het oor die teenstand teen sy standpunt wat hy ondervind het nie. Hy het graag vertel van ’n sinodesitting wat in 1953 plaasgevind het kort nadat hy hom in sy boek uitgespreek het teen die poging om apartheid op Christelike gronde te regverdig. ’n Ouderling het hom bygedam: “Ai, dominee, jy het nou vir ons vanjaar se wonderlike verkiesingsuitslag heeltemal bederf.”

      ’n Sin van gemeenskap

      Daar was geen opvallende ryk of arm buurt op Porterville nie. In verskeie strate het daar ryk én arm mense gewoon. Die meer welgesteldes se huise was gerieflik maar daar was nie uitspattige huise nie. Erfgrootte was die grootste verskil. Sommige het nie net ’n blomtuin gehad nie, maar ook ’n vrugteboord, groentetuin en selfs ’n wingerd. Water van ’n kloof in die berg het in die groot munisipale dam gevloei. Die weeklikse waterleibeurt was vir die dorpenaars ’n belangrike gebeurtenis. My pa was nie ’n entoesiastiese tuinier nie, maar het sy leibeurt nie maklik gemis nie.

      Koringbou was die distrik se vernaamste ekonomiese aktiwiteit, maar teen die 1950’s was daar al aansienlike diversifikasie. Op die berg was daar vrugte, bessies en disas en op die plase onder die berg vrugte, wingerd en gemengde boerdery. In die Vier-en-Twintig-riviere-gebied, suid van die dorp, is uitvoerdruiwe en parsdruiwe geproduseer, terwyl koringboerdery in die Rooi Karoo, noordwes van die dorp, oorheers het.

      Tot ongeveer 2000 was die meeste plase tussen 300 en 500 morg groot. Dit is heelwat kleiner as die plase in Swartland-distrikte soos Malmesbury en Moorreesburg. Dit was die vernaamste rede waarom daar in die Porterville-­distrik se wit gemeenskap geen noemenswaardige standverskille ontwikkel het nie. Daar was geen sprake daarvan dat armer Afrikaners tot ’n laer klas behoort nie. Wit mense het mekaar as gelykes geag, ondanks inkomsteverskille.

      Portervillers het gou skuins gekyk na diegene wat oor hul rykdom of geleerdheid gepraat het. Mense het selfs gehuiwer om van ’n oorsese reis te vertel uit vrees dat dit windmakerig sou klink. Toe my ma in die vroeë 1960’s teenoor ’n kennis, oom Dais Toerien, meld dat sy en my pa kort tevore in Londen en Parys was, het hy haar gou getroef met die verhaal van sy onlangse besoek aan Oudtshoorn.

      My herinnering is dat die Afrikaanse gemeenskap, wat om die kerk en skool gewentel het, taamlik gelukkig was, veral omdat daar nie groot standverskille was nie, maar ook omdat daar nie televisie was wat beelde kon uitsaai van hoe die rykes in die land leef nie.

      ’n Wetenskaplike studie wat gedurende die 1950’s in ’n dosyn Europese lande onderneem is, het getoon dat mense in arm lande ongeveer net so tevrede met hul lewe was as dié in ryk lande. Toe dieselfde studie in die middel 1980’s gedoen is, was die resultate dramaties anders. Mense in ryker lande was veel gelukkiger as dié in armer lande. Die kritieke verskil is televisie. Omtrent almal kon sien hoe die middelklas leef en omtrent almal het nou daardie lewenstyl begeer en terselfdertyd die rykes verpes.14

      Die wit mense se sterk sin vir gemeenskap het my ouers van die staanspoor af getref. Die skool en kerk het albei ’n sentrale plek ingeneem en daar was ’n gesindheid van omgee vir mekaar. Daarmee saam het ’n aantreklike onpretensieusheid gegaan. Mense het respek betoon teenoor die predikant en die onderwysers maar kritiek het nie uitgebly as hulle hul werk verwaarloos het nie. Die skool het deur die jare heen akademies goed gevaar.

      In ’n jaarblad het drie skoolinspekteurs die groot waarde van “plattelandse skole vir plattelandse kinders” onderstreep. My impressionistiese indruk op Stellenbosch, as student sowel as dosent, was dat uitstaande studente wat op onbekende plattelandse skole gematrikuleer het, omtrent altyd beter vaar as goeie studente van topskole.15 Malcolm Gladwell het hierdie stelling onlangs in sy David and Goliath: Underdogs, Misfits and the Art of Battling Giants (2013) statisties bewys in die konteks van Amerikaanse skole.

      ’n Volksbeweging

      Deelname aan die volksbeweging was ’n vormende invloed op my. Dit het ’n gevoel gevestig van betrokkenheid by die Afrikaners as ’n gemeenskap wat getalsgewys klein was en nog in ’n vroeë stadium van kulturele ontwikkeling gestaan het. Snaaks soos dit vandag mag klink, het die volksbeweging nie ontstaan in reaksie op enige bedreiging van die kant van bruin of swart mense nie.

      Die СКАЧАТЬ