Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ was”.

      My ma het die tragedie van die vroeë heengaan van haar broer sterk aangevoel. Daar was waarskynlik ’n sterk band tussen hulle, want hy het haar benoem as eksekutrise van sy boedel. Ek het altyd gevoel my ma was ekstra ontsteld as ek onderpresteer omdat sy gemeen het ek het my geleenthede verspeel.

      In 1980, veertig jaar ná oom Johann se dood, het Anthony Heard, redakteur van die Cape Times, en Gerald Shaw, assistent-redakteur, my genooi om ’n rubriek in die koerant te skryf. Dit was op aanbeveling van die bekende joernalis Anthony Delius, wat ek gedurende die akademiese jaar 1977-’78 aan die Yale-universiteit leer ken het. Ek het gewonder wat oom Johann sou gemaak het van ’n geleentheid om sy eie rubriek te skryf – iets waarvoor hy by uitnemendheid toegerus was.

      Hoofstuk 2

      “En hoor jy die magtige dreuning …?”

      My ouers was Gerhardus Adriaan Giliomee (1905-1986), gebore op Villiers in die Vrystaat, en Catharina Gesa Giliomee (1903-2001), wat haar eerste lig op die plaas Grasberg, naby Nieuwoudtville op die Bokveld, gesien het. My oupa aan vaderskant het aan sowel die Anglo-Boereoorlog as die Rebellie van 1914 tot 1915 deelgeneem en dit het my pa polities gevorm. My ma is polities veral beïnvloed deur haar Duitse pa, Hermann Buhr, en die koloniale patriotisme wat in die negentiende eeu by Kaapse Afrikaners gekweek is.

      Met my ouers se geboorte vroeg in die twintigste eeu het die Afrikaners ’n groot agterstand by die Engelssprekende gemeenskap gehad. Aan die wortel hiervan was die gebrekkige opvoedkundige en kulturele grondslae wat die Nederlands Oos-Indiese Kompanjie in die eerste 150 jaar van die nedersetting gelê het. Toe die Britte in 1795 die Kaap vir die eerste keer verower het, was daar geen koerante, tydskrifte, of boeke wat plaaslik uitgegee is nie. Die burgergemeenskap was geïsoleerd, swak opgevoed en ver agter ontwikkelinge in Europa.

      Die Britse bewindhebbers het besluit om Engels die enigste amptelike taal en die taal van onderrig in die skole te maak. Die afsondering op plase en ’n groot tekort aan skole op die platteland het dit vir die Afrikaners moeilik gemaak om ’n kultuurbewuste middestand te vorm.

      Teen 1930, toe my ouers die universiteit verlaat het, het ’n kommissie bevind dat ’n kwart van die Afrikaners as armblankes gereken moes word – so behoeftig dat hulle ver benede die peil geleef het wat beskou is as geskik vir ’n wit mens. In die groter dorpe en stede het talle in haglike omstandighede geleef. Engels was hier die oorheersende taal en kultuur. Die Engelse gemeenskap het die toon aangegee op die gebied van kleredrag, argitektuur, taal, goeie maniere en beleefde gesprekvoering.9

      My pa en ma het op Stellenbosch gestudeer. Albei het hulle vir die onderwysberoep bekwaam met die voorneme om hul lewe aan die opbou van die Afrikaner-gemeenskap te wy. Hulle het in 1933 getrou. In 1935 het my pa sy eerste vaste aanstelling aan die hoërskool op Ugie, Griekwaland-Oos, gekry.

      Groot nood het op Ugie geheers. Dit was die jare van die Depressie en groot droogte. Baie boere moes tou opgooi en dorp toe trek. Benewens al die arm plaaskinders was daar ook ’n groot weeshuis met plek vir 400 kinders. Dit is deur die NG Kerk in die Kaapprovinsie opgerig nadat die griepepidemie van 1918 talle kinders wees gelaat het. Oor die volgende veertig jaar sou die inrigting meer as 4 000 kinders ná goeie onderrig die lewe instuur.

      Ugie het my ouers se uitkyk veral op twee maniere gevorm. Hulle het bewus geword van die groot belangrikheid van onderwys vir die opheffing van arm Afrikaners en hulle het ook sterk gereageer op die neiging van sommige Engelssprekendes om op die weeskinders en ander arm Afrikaners neer te sien. My ouers het besluit om onbeskroomd Afrikaans te wees. Pleks van ons ouers “daddy” en “mommy” te noem, is ons geleer om “vader” en “moeder” te sê.

      My ouers het van Ugie na Sterkstroom verhuis waar ek in 1938 gebore is. Ses maande ná my geboorte het my pa die pos van geskiedenis-onderwyser op Porterville in die Wes-Kaap aanvaar. Porterville het ’n veel sagter en vriendeliker omgewing as die Oos-Kaapse dorpe gebied.

      Porterville se geskiedenis strek terug na 1863 toe die eerste dorpserwe op die plaas Pomona uitgelê is. Die dorpie is na William Porter, ’n gewilde prokureur-generaal van die kolonie, genoem. In 1870 is die eerste skool ge­open. In 1876 is die kerk ingewy en in 1880 is die eerste predikant beroep.10

      Toe die skooltjie sy deure in 1870 oopmaak, was daar 82 ingeskrewe leerlinge en een Engelstalige onderwyser. Die gemiddelde bywoningsyfer was slegs 43. Daar was ’n groot skroef los: die onderwyser het heeltemal beheer oor die kinders verloor. ’n Ander onderwyser moes gevind word en die skool is eers ’n jaar later heropen.

      Die Kaapkolonie het eers in 1905 verpligte onderwys vir wit kinders ingestel. Porterville se skool was vanaf 1917 ’n sekondêre skool en eers drie jaar later het ’n hoërskool vir wit kinders in ’n behoorlike gebou tot stand gekom. Dit was ’n volle tweehonderd jaar nadat die eerste burgers hulle hier gevestig het en minder as twee geslagte voordat ek in die vroeë 1950’s hoërskool toe is. Bruin kinders het eers ná 1994 toegang tot ’n hoërskool gekry toe die wit skool geïntegreer is.

      By Portervillers het daar nog iets van die selfstandige gees van die dorpsmense se vryburger-voorsate oorgebly. Baie het nog hul eie melkkoeie aangehou wat soggens na die lande suid van die dorp geneem is om te wei en saans gaan haal is om gemelk te word. Die munisipaliteit het ’n bul in ’n kraal op die dorp aangehou om die koeie te dek. Hy is gou “Die Bul van Porterville” gedoop. Dit is vandag nog oor die hele land ’n bynaam vir Portervillers.

      Die dorp en distrik was kultureel een van die mees homogene gemeenskappe in die land. Feitlik almal was óf wit óf bruin, het die Christelike geloof aangehang en Afrikaans gepraat. Met enkele uitsonderings was die bruin Afrikaanssprekendes veel armer. Daar was net twee swart mense op die dorp.

      Die mense op die dorp wat Engels as hooftaal gepraat het, kon letterlik op die vingers van een hand getel word. Die groot gros Afrikaanssprekendes se beheer van Engels was óf nie-bestaande óf gebrekkig. Engels was vir alle praktiese doeleindes ’n vreemde taal.

      ’n Bolandse jeug

      Porterville lê aan die voet van die Olifantsrvierberge, sowat 150 km noord van Kaapstad. Dit is ’n rustige, boom- en waterryke dorpie met ’n gematigde klimaat behalwe vir ’n kwota van snikhete somerdae. Die Olifantsrivierberge, wat die kusvlakte van die binneland skei, waak oor die dorp sonder om dit te oorheers.

      Vir Jan Smuts, wat in Riebeeck-Wes gebore is, was die uitsig vanaf Riebeeckberg oor die kusvlakte na Kaapstad die mooiste punt ter wêreld. Vir my was dit Porterville se dorpsdam waarvandaan ’n mens ooswaarts oor die water na die Olifantsrivierberge kan opkyk en weswaarts na die dorp afkyk. Die dam was die plek waar ons gesin op talle soel someraande aandete gaan eet het wat my ma ingepak het. Porterville was ’n dorp waar kinders veilig en geborge gevoel het. Jy het geweet wie jy was en wie jou mense was. Porterville was my plek.

      Ons was drie kinders in ’n gelukkige gesin: Jan, die oudste, is in 1936 gebore; ek in 1938 en Hester in 1940. Ons drie het almal dieselfde paadjie deur die skool en die kerk op die dorp geloop. As oudste kind was Jan die natuurlike leier onder die kinders en iemand wat vroeg reeds belangstelling in sy omgewing, die landbou en die studie van insekte ontwikkel het. Hy het professor in insektekunde op Stellenbosch geword, ’n voortreflike beyweraar vir omgewingsbewaring en ’n knap kunsversamelaar.

      Ek is na Hermann Buhr, my oupa aan moederskant, genoem. Hy was ’n ondernemende en vernuwende mens, ’n groot individualis en ’n sterk familieman, ’n Duitser en ’n Afrikaner. Ek het nooit werklik daarin geslaag om met hom kontak te maak nie. Toe ek ’n tiener word, was hy reeds in sy middel sewentigerjare en hy was nooit geneig tot kletspraatjies nie.

      My СКАЧАТЬ