Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ 1910 tot 1948 het die regering van die dag konsekwente afdwinging van artikel 137 etlike male uitgestel. Die gebrek aan geskikte kandidate in die staatsdiens wat in albei tale vaardig is, was een van die redes wat aangevoer is waarom so min vordering gemaak is. Teen 1948 was dit egter nie meer ’n geldige verskoning nie. Ná sy oorwinning daardie jaar het die NP besluit om die gebruik van Engels én Afrikaans as ampstale in die staatsdiens sistematies af te dwing.

      Die Afrikaners se geskiedenis en hul bydrae tot die totstandkoming van die Suid-Afrikaanse staat is saam met die ekonomiese mobilisasie en die ontwikkeling van Afrikaans as openbare taal gehuldig. In 1952 het ek as ’n opgeskote lid van die Voortrekker-beweging die Drie Eeue-viering van blanke vesti­ging in Kaapstad bygewoon. ’n Herinnering het my bygebly. As deel van ’n fakkeloptog van duisende Voortrekkers wat van Seinheuwel na die stadion in die Strandgebied beweeg het, tref ’n ramp my. Reeds op die berg is my flammetjie gedoof en ek moes bekaf met ’n gebluste fakkel die optog voltooi. Ek sou dikwels in die jare daarna wonder wat my gebluste fakkel simbolies beteken het.

      Dit sal verkeerd wees om die volksbeweging en die Nasionale Party (NP) gelyk te stel, of die NP te beskou as die instelling wat vir die volksbeweging voorgeskryf het. In die eerste dekade van die NP-bewind was daar nog 10% tot 20% van die Afrikaners wat ondersteuners van die Verenigde Party was. Baie van hulle het ook sterk gevoel oor Afrikaans en die opheffing van die arm wittes. Die groot verskil was hul steun vir die deelname van Suid-Afrika aan die Tweede Wêreldoorlog en hul verering van die reusefiguur van Jan Smuts. Ek het op ’n keer vir Christo Wiese, ’n seun in ’n SAP-gesin op Upington en later ’n briljante entrepreneur, gevra wat die verskil tussen die Natte en die Sappe gedurende ons jeugjare was. Sy antwoord was eenvoudig, maar baie waar: Jan Smuts.

      Bruin Portervillers

      Porterville se bruin mense het Afrikaans gepraat maar hulle is nie as deel van die volksbeweging beskou nie. Die wet het wit en bruin se lot van die wieg tot die graf bepaal. Almal het dieselfde geloof gehad, maar wit en bruin het nie na dieselfde kerk gegaan nie; almal het dieselfde taal gepraat, maar wit en bruin het nie saam skool toe of konsert toe gegaan nie. Almal het dieselfde sport gespeel, maar wit en bruin het nooit georganiseerd saamgespeel nie. Daar was sekerlik geheime verhoudings oor die kleurlyn. Die baie kinders in die bruin woonbuurte Pella en Monte Bertha met rooierige hare en ligte vel getuig daarvan.

      Die bruin gemeenskap op Porterville het bestaan uit mense wat nie meer op die plase kon of wou bly nie. Enkeles kon ’n bestaan maak as vakmanne soos bouers en skrynwerkers, maar die meeste het as bediendes of tuinwerkers vir wit mense gewerk. Toe ek ’n kind was, het dit gelyk of feitlik elke wit huis sy bediende gehad het.

      Vir ’n tydjie was daar in ons huishouding ook Japie, ’n bruin seun van my ouderdom, wat los werkies in die tuin gedoen het. Hy was buitengewoon sterk gebou en selfversekerd. Hy het saam met my en my wit maats krieket en rugby in die agterplaas of in die straat voor die huis gespeel. Ons kon hom letterlik en figuurlik nie onderkry nie en dit het sy selfvertroue net verder laat groei.

      Op ’n dag was daar ’n konfrontasie tussen ons twee en ek het hom in die gesig gespoeg. Hy het woedend op my afgestorm en ek het die huis in ge­vlug. Net indoktrinasie het verhinder dat Japie my die huis in volg en met my afreken. Ek was bitter skaam oor die insident en het vir niemand daarvan vertel nie totdat Athol Fugard my jare later meegedeel het dat hy in sy jeugjare by ’n soortgelyke insident betrokke was. Dit was die inspirasie vir sy toneelstuk “Master Harold” and the Boys (1982).

      Plaasarbeiders was slegter af as die meeste bruin mense van die dorp. Toe ek op skool was, het ek soms op die plase gekuier. Die dopstelsel, gekoppel aan rantsoene, was nog in swang en daar was geen druk op boere om daarvan af te sien nie. Tog was daar ook boere wat besef het dat dit ’n onding was en onthouding aangemoedig het. Hulle was ook baie krities oor die hardvogtige praktyk van sommige boere om hul werkers ná die oestyd te laat loop en eers teen einde Maart weer lone te betaal.

      Saterdagoggende het baie boere hul “volk” dorp toe gebring en teen twaalfuur was dit geen ongewone gesig om beskonke mense op die sypaadjies naby die twee kroeë in die hoofstraat te sien nie. Barend Toerien, wat op ’n plaas naby die dorp grootgeword het, dig in sy bundel 39 Gedigte (1963) treffend oor “Dorp Saterdag”:

      Die week is lank en stowwerig

      Nou by die stowwerige dorpsbrug

      versamel hul, vergesel

      van vaaljapie van die hotel

      Hulle is plaaswerkers

      die slonsige komiese karakters.

      Moenie die plaasvolk vra

      om hul Saterdagmiddag te gedra.

      Die bruin mense in die dorp

      met reg trek hul neuse op

      want om weekliks so te ondervind

      katarsis is vernederend

      Hoewel bruin mense wat aan die kwalifikasies voldoen het tot die 1950’s kon stem, het ek nooit gehoor van enigeen op die dorp wat stemgeregtig was nie. Die Burger het nie geskryf oor die sterk kompetisie vir die bruin stem gedurende die 1920’s waaraan die Nasionale Party ook deelgeneem het nie. Die koerant het dikwels die aantyging gemaak dat bruin kiesers “omkoopbaar” was en by implikasie eintlik nie die stem verdien het nie.

      My ouers het die apartheidsbeleid gesteun. Hul standpunt was dat die beleid nie net skeiding tussen wit en bruin moet bewerkstellig nie, maar ook gehelp het om die bruin gemeenskap te ontwikkel deur aan hulle beter massa-­onderwys en maatskaplike dienste te verskaf. Hulle het ongetwyfeld die stelling onderskryf wat PW Botha teenoor sy biograwe gemaak het: “Die kleurlinge moet eers opgehef word en die konsekwensies daarvan moet aanvaar word.”18

      Die uitgawe op bruin onderwys in die Kaapkolonie het van 1935 snel begin toeneem. In 1953 was die uitgawe amper tien keer meer as in 1935. Tussen 1948 en 1951 het dit met 41% toegeneem en dit het nie ná 1948 verlangsaam nie. In 1953 is in ’n studie gevra of die “finansiële laste” nie “buite verhouding tot die provinsie se drakrag” is nie.”19 Die besteding op wit kinders was natuurlik veel hoër, maar niemand het gevra of dit buite verhouding met die land se “drakrag” was nie.

      Maar daar was ook ’n ander probleem wat die NP-ondersteuners eers later besef het. Om ’n gemeenskap se onderwys te verbeter sonder om aan hulle betekenisvolle regte te gee, is ’n resep vir politieke vervreemding en opstand.

      Die Groepsgebiedewet was die sentrale aspek van die politieke debat in die vroeë vyftigerjare, toe ek my politieke verstand begin kry het. Ingevolge die wet moes bruin mense van die “wit dorp” na aparte bruin “dorpe” op die rand of ’n entjie weg van die dorp geskuif word. Daar is gesê dat die mense hier hul eie huise en winkels sou kry.

      Op Porterville is ’n betreklike klein proporsie van die bruin mense tydens die NP-bewind na Monte Berta geskuif, ’n bruin buurt wat reeds in 1937 tot stand gekom het. Daar was egter verskeie dorpe in die Boland, onder meer Stellenbosch, Paarl en Wellington, waar daar groot bruin of gemengde buurte in die hartjie van die dorp was. Hierdie buurte is in die eerste twee dekades van die NP-bewind almal wit verklaar en die bruin mense is verplig om te skuif. Die belangrikste gemengde buurt was Distrik Ses in Kaapstad waar ongeveer 65 000 mense gebly het. Die meeste was bruin mense, maar daar het ook swart mense, Indiërs en wit mense, onder wie Afrikaners, gebly. Die NP-propaganda het Distrik Ses voorgestel as “’n nes van onheil”.

      Ek was van vroeg ’n ywerige koerantleser en was sekerlik blootgestel aan hierdie propaganda in Die Burger. Dit blyk uit die СКАЧАТЬ