Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ doelstellings benewens die opheffing van die sogenaamde armblankes, soos die opbou van Afrikaner-ondernemings wat op hul beurt Afrikaners in diens sou neem en die uitbou van die Afrikaanse taal en kultuur.

      My ma was veral betrokke by die opheffing van die armes op die dorp. Sy was lid en later voorsitster van die Porterville-tak van die Afrikaanse Christelike Vrouevereniging (ACVV). Die vereniging, wat oor die hele Kaapprovinsie versprei was, het net ná die Anglo-Boereoorlog in Kaapstad tot stand gekom om die nood van brandarm Afrikaners te verlig.

      My ma het dikwels die armes self besoek om kos, klere of leesstof uit te deel en soms vir Jan gestuur. Haar grootste frustrasie was dat die armes nie wou lees nie. Sy wou help om hulle geestelik op te hef sodat hulle ten volle deel van die Afrikaner-gemeenskap kon word en nie net kandidate vir liefdadigheid nie. Dit was ’n boodskap wat veral dr. DF Malan, redakteur van Die Burger en NP-leier, en die predikante uitgestuur het.

      Die Stellenbosse ekonoom prof. Jan Sadie wys daarop dat die pogings van middelklas-Afrikaners om hul eie armes op te hef buitengewoon is. Dit het baie daarmee te doen gehad dat die Engelssprekende elite geneig was om op die Afrikaners as ’n mindere “ras” of gemeenskap neer te sien. Sommige het die standpunt probeer staaf deur daarop te wys dat meer as 80% van die armblankes Afrikaners was.

      MER (ME Rothmann), ’n Afrikaanse skrywer wat ’n groot deel van haar lewe voltyds vir die ACVV gewerk het, het as ’n jong verslaggewer ’n toespraak gehoor van sir Carruthers Beattie, rektor van die Universiteit van Kaapstad, wat haar baie ontstig het. Hy het verklaar dat die armblankes “oor die algemeen verstandelik verswak is” en dat iets “inherents” in die Afrikaners die verskynsel so ’n onrusbarende omvang laat aanneem het. MER het geskryf: “Sy gehoor het geen beswaar teen hierdie stelling gemaak nie.” Soos Sadie dit uitdruk, het die Afrikaners van alle klasse besluit om ’n verenigde front te vorm teen Engelse mense wat op hulle, en veral hul armes, neergekyk het.

      Die meeste bruin mense was natuurlik nog armer as die arm wit mense. Ek het my ma op ’n keer gevra of sy nie ook die arm bruines moes probeer help nie. Haar antwoord was dat ’n mens net een groot maatskaplike taak in jou lewe kan aanpak en die opheffing van die arm Afrikaners was haar groot taak.

      Op ekonomiese gebied was die Afrikaners nog ver agter die Engelsspre­kendes. In 1938, toe ek gebore is, het die Afrikaners ’n aandeel van minder as 10% in die private sektor (landbou uitgesluit) in die entrepreneursfunksie gehad. Met verwysing na die aanvaarde korrelasie tussen Protestantisme en kapitalisme, het ’n gerekende ontleder onlangs opgemerk dat dit vreemd is dat die Calvinistiese Afrikaners “eers teen 1975 werklik ’n kapitalistiese kultuur ontwikkel het”.16

      In 1939 het Sanlam en die Afrikaner-Broederbond (AB) ’n ekonomiese volkskongres in Bloemfontein georganiseer om die stigting van Afrikaner-­maatskappye te bevorder. Van hul kant moes die maatskappye onderneem om Afrikaners werk te gee en diegene wat uitgeblink het in bestuursposisies te plaas. Die sentrale idee was om die Afrikaner-aandeel in die ekonomie te vergroot op ’n wyse wat respek sou afdwing.

      Ná die kongres het TE Dönges, die latere minister, die posisie uiteengesit op ’n manier wat ook my ouers volmondig onderskryf het. Die Afrikaners, het hy gesê, wil hul aandeel in die ekonomie uitbrei. Hulle meen dat hulle geen reg het om van ander te verwag om hulle te help nie en was te trots om ander te vra om hulle te help om hul ekonomiese redding te bewerkstellig. Dönges het dit beklemtoon dat die Afrikaners geen planne gehad het om ’n boikot van Engelse ondernemings te begin nie. Al wat hulle gevra het, was dat die Engelssprekende gemeenskap “welwillend neutraal” bly terwyl die Afrikaners hul “ekonomiese voete” vind.

      Dit was die idealistiese kant, maar daar was sekerlik ook die donker sy. Nadat die NP in 1948 aan die bewind gekom het, is Indiërs gedwing om uit die sakedeel na die buitewyke te skuif. My ouers het ons beveel om nie by die Indiër Hassim, wat ’n winkel in die hoofstraat gehad het, te koop nie. Bruin mense het min ondernemings besit en tot die laaste dekade of twee van die NP-bewind het die regering of plaaslike owerhede feitlik geen poging aan­gewend om bruin ondernemers te help om op die been te kom nie.

      Toe ek in 1948 die ouderdom van tien bereik, was daar nog min sakeonder­nemings in Afrikaner-besit wat groter as die dorpskafee of dorpswinkel was. Eers in 1945 is die eerste Afrikaner-maatskappy op die aandelebeurs genoteer, te wete Anton Rupert se Distillers Corporation. Bonuskor (in die Sanlam-stal) het ’n paar jaar daarna gevolg.

      Gelukkig was daar by die Engelse maatskappye geen sprake daarvan dat hulle die Afrikaners ekonomies op die voete moes help nie. Die Afrikaners moes hul respek verdien deur self suksesvolle ondernemings op te rig. Ek het Anton Rupert in 1999 gevra of hy kon dink aan enige Afrikaanse maatskappy wat deur ’n Engelse maatskappy “bemagtig” is. Hy het nagedink en toe gesê: “Nie een nie en ek is baie dankbaar daaroor.”

      My pa het kort ná sy aankoms op Porterville lid van die Afrikaner-Broeder­bond (AB), geword. Die organisasie het ná 1939 se kongres sy lede aan­ge­moe­dig om in Afrikaanse maatskappye te belê. My pa het van ’n vroeë stadium geld op die Johannesburgse aandelebeurs belê, veral in goudaandele, maar ook in Rembrandt, Federale Volksbeleggings en Federale Mynbou.

      Dit het my pa gepla dat Die Burger se sakebladsy so swak was. In 1959 het hy in ’n brief aan Die Burger se hoofbestuurder gevra dat die koerant “net so gesaghebbend op ekonomiese gebied moes word as wat dit reeds op ander gebiede is”. Hy het heeltemal tereg Die Burger se finansiële beriggewing as “formeel, tegnies, stroef en kleurloos” bestempel. Daarteenoor was Engelse koerante propvol ontledings van die waarde van sekere aandele.

      Om sy punt te belig, het my pa gewys op die aandeel Federale Mynbou (later Fedmyn), ’n Sanlam-filiaal wat in 1953 tot stand gekom en vinnig opgang gemaak het. In 1958 het dit beurs toe gegaan met Bonuskor en Federale Volksbeleggings as die vernaamste aandeelhouers.

      My pa was gretig om aandele in Fedmyn te koop, maar kon nie inligting in Die Burger kry nie. Hy het by die koerant gekla oor hoe moeilik dit vir beleggers is om die transaksies van die opkomende Fedmyn te evalueer. Hy het geskryf dat “inligting en nogmaals inligting” nodig was. Daarvoor “moet ons tans oral in die Engelse tydskrifte rondsnuffel”.

      Phil Weber, hoofbestuurder van Die Burger, het die brief aan die redakteur, Piet Cillié, deurgestuur met dié opmerking: “Die man bedoel dit blykbaar goed.” Dit sou egter nog amper tien jaar duur voordat die koerant se sakeblad sou verbeter.

      Die Broederbond-“bende”

      My pa se Broederbond-lidmaatskap het aan hom ’n gevoel van deelname aan die Afrikaner-nasionaliste se debat oor beleidskwessies gegee. Saam met ander afdelings oor die hele land het die Porterville-afdeling die studiestukke gelees wat die Johannesburgse hoofkantoor vir kommentaar uitgestuur het. Ek het somtyds op sommige stukke, soos ’n ontleding van die Tomlinson-kommissie se verslag, afgekom. As kinders het ons graag saamgespeel om die geheim te bewaar wanneer die plaaslike afdeling van die AB by ons aan huis vergader het. Ek het natuurlik nooit met my maats oor die AB gepraat nie. Af en toe het ek my pa ligweg gespot oor sy “geheime bende”, maar ek kon gou sien ek is op gevaarlike terrein.

      In die middel 1950’s het die Porterville-afdeling beswaar aangeteken dat iemand uit ’n ander afdeling ’n onderwyser wat as lid voorgestel is, afgewys het. In daardie stadium was die Stellenbosse rektor, prof. HB Thom, voorsitter van die AB se uitvoerende raad, en die AB-bestuur het die klag na hom verwys. Thom en pa was klasmaats op Stellenbosch.

      Dit het later aan die lig gekom dat die beswaar van iemand was wat die genomineerde daarvan verdink het dat hy as skeidsregter in ’n skolerugbywedstryd gekul het. Die persoon het toe nooit lid geword nie. Miskien wou die AB dit nie waag met iemand met ’n reputasie as ’n skelm skeidsregter nie.

      My pa het nooit СКАЧАТЬ