Бадиият жозибаси. Эркин Рахмонов

Чтение книги онлайн.

      Нишотийнинг ушбу байтини эски ёзувда ёзиб боқсак, “бошини, тошини” сўзларининг айнан шаклдош эканлигига амин бўламиз. “Тош” ва “бош” сўзларининг ҳарфлари эски ўзбек ёзувида фақат остки ва устки нуқталар билан фарқланади, холос.

      Айни шундай ҳодисани биз Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достонининг кириш қисмида кўрамиз. Муаллиф араб ёзувидаги сўзларнинг шаклдошлик хусусиятлари билан ҳисоблашмай, маънолари ҳар хил сўзларни бузиб, тескари маънода ўқийдиган кишилар устидан кулади. Бизга кераги – хат тажниснинг кўрсаткичи бўлиб, хато ва тўғри деб уқдирилган сўзларнинг шаклдошлигидир:

      Чунки кўруб мушк ила бўйи гулоб (гулоб – ширин сув).

      Ани ўқур машк ўйла пўйи килоб.111 (килоб – ит) .

      Муаллиф айтмоқчики, нўноқ китобхон сўзларнинг зеру забарига эътибор бермай, “гулоб ҳиди” деган тушунчани бузиб, “итнинг чопиши” тарзида нотўғри ўқийди ва шоир фикрини бузади. Ёки:

      Кўрса муҳаббатни дегай меҳнат ул,

      Раҳмати кўргач топибон заҳмат ул. (Нишотий, 34-бет).

      Демак, ўшандай нўноқ китобхон “муҳаббат”ни “меҳнат”, ”раҳмат”ни “заҳмат” деб ўқийверади.

      Мутарраф тажнис. Мумтоз шеъриятда тажниснинг яна бир неча кўринишлари тилга олинади. Шулардан бири мутарраф тажнисдир. Тараф – сўзнинг охирги ҳарфи дегани бўлади. Шунга кўра, мутарраф тажнисдаги жинсдош сўзларнинг сўнгги ҳарфлари, худди маъноларидаги тафовутдек, бир-биридан фарқ қилади. Бироқ, ҳозирги замон поэтикаси бундай нав тажнисларни тажнис сифатида тан олишга мойил эмас. Хат тажниси ҳақида ҳам шу фикрни айтмоқ керак бўлади. Дарҳақиқат, ўйлаб қаралса, бундай мутаррафларни тан олиш поэтикада шаклбозликка ён беришдек бўлади. Мутарраф тажниснинг жинсдошлари: бод-бор; зоҳир-зоҳид; шароб-шарор; ниҳол-ниҳон кабилардан иборат бўлиши мумкин. Мунисдан:

      Ҳам эрур омили махсуси авон бирла авом,

      Чекиб эл моли учун зулм била тиғи ситам.112

      Ёки:

      Эй кўнгул, алданма зоҳид донаи ашкиғаким,

      Муштариға жав сотар, зоҳирда гандум кўргузуб. (Мунис, 97-бет).

      Унутмаслик керакки, мутарраф тажнислар бир ёқлама жинсдош бўлади.

      Тажниси мужаннаҳ ёки қанот тажнис. Мумтоз поэтикада сўзнинг шакли ва ўрнига алоҳида диққат қилинганидан тажнисларнинг бу хили ҳам алоҳида ажратилган. Аслида эса, бундай тажнисларнинг кўпини том тажнис деб ҳисобламоқ лозим. Атаманинг маъноси бундай тажнисларнинг байт ёки мисранинг боши ва охирида қанотдай икки ёқдан келиши билан изоҳланади. Масалан:

      Юз хатосиз қонини гар тўкса кўзи ҳашрда,

      Ҳеч ким эрса келмагай ул номусулмон юзига.113

      Ёки:

      Тош ичра сийм музмар эрур, йўқки тоша сийм,

      Ҳайратта қолмишам мен анинг ичу тошина. (Лутфий, 19-бет).