Бадиият жозибаси. Эркин Рахмонов

Чтение книги онлайн.

      Мутлақ тажнис. Воҳид Табризий мумтоз поэтикада мутлақ тажнис номи билан юритиладиган ушбу тажнис номи “Таржумон ул-балоға”да тилга олингани ва мисол тариқасида “Чин” ва “чин” сўзлари кўрсатилганини эслатади. Бизнингча, мутлақ тажнис ни шу санъатнинг махсус бир хили сифатида кўрсатиш унчалик мақсадга мувофиқ эмас. Чунки, бу атамани қабул қилсак, тилнинг доимий тараққиётда – ўзгариш ва бойишда эканлиги билан яхши ҳисоблашмаган бўлиб чиқамиз. Зотан ҳозирги пайтдаёқ “Чин” тажниси эскириб қолганини сезмаслик мумкин эмас. Қолаверса, ҳозир “чин” сўзига тажнисларнинг янги-янги намуналари келиб қўшилгани билан ҳам ҳисоблашмоқ керак.

      Муҳаммад Родуёний “Чин-чин” тажнисларининг маъносини Хитой ва бурама соч (жингалак) маъносида тушунганини ҳисобга олсак, иккинчи “чин” ҳам ҳозир эскириб, истеъмолдан чиқиб кетган. Демак, мутлақ тажнис кўрсаткичлари фақат эскирган элементлар сифатидагина тилга олинмоқда. Тарих ҳукми ўз-ўзидан мутлақлик атамасини рад этган. Аёнки, тилнинг ички тараққиёти ва бошқа тиллар билан доимий алоқаси натижасида луғат таркиби ва шу жумладан тажнислар таркиби ўзгариб, эскириб, янгиси қўшилиб, кўпайиб ва камайиб бораверади.

      Тажнис бадиий асар учун шаклий ва маънавий зийнатдир. Сўз шаклининг бирлиги, маъноларнинг кўп ва хилма-хиллиги тилнинг ўзига хос ажойиб ҳодисаси бўлиб ҳисобланади. Жинсдошлик ва маънавий тафовутлар кишиларнинг тилни билишга бўлган майлини кучайтиради; тилнинг бойиб бориш йўллари билан ошно қилади; шакл ва маъно муносабатидан изчилроқ воқиф этади.

      Тажниси акс. Тажниси акс атамасининг маъноси тескари тажнисдир. Шоир байтда бир сўзни ўнг ва тескари шаклда ёзган бўлса, тажниси акс санъатини қўллаган бўлади. Чунончи, қуйидаги сўзлар: роз-зор, баҳор-роҳиб. Кох-хок, ғоб-боғ тажниси акс жинсдошлари бўлиши мумкин. Бу ҳолатнинг тажнис дейилишига асос шуки, ҳар икки ҳолатда бир хил ва бир миқдордаги ҳарфлар қатнашади.

      Муҳаммад Ниёз Нишотий “боғ” ва “ғоб” сўзларини тажниси акс кўрсаткичи сифатида ишлатган.

      Ғоблари қалбида бор эди боғ,

      Тоғлари сийнасида лола доғ.103

      “Ғоб” сўзининг “ўрмон” ва “чирик, бузилган” маънолари борки, юқоридаги байтда иккинчи, учинчи маъноларида келган.

      Ёки шу достонда “мард” сўзи “дирам” тарзида тескари ёзилиб, тажниси акс ҳосил қилинган:

      Мард элидек қалби дирам фош эди

      Лаълу гуҳар оллида чун тош эди. (Нишотий, 45-бет).

      Эслатма: Илми саноеъ мутахассислари асарларида бу санъат қалб санъати билан бирдай моҳият касб этган. Шунинг учун биз тажниси акс хили ва атамасидан ҳозирги замонда воз кечиш, яъни қўлламасликни маъқул кўрамиз. Кейинчалик, тажниснинг бу нави – қалб санъати дейиладиган бўлди.

      Мураккаб тажнис. Мураккаб тажнисда иштирок этаётган жинсдош сўзларнинг бири алоҳида, иккинчиси бирикмадан иборат бўлади. Бироқ, мураккаб тажниснинг СКАЧАТЬ