Бадиият жозибаси. Эркин Рахмонов

Чтение книги онлайн.

      Ҳар иккала достонда бу вазирнинг аниқ исми айтилмайди. Балки у бунёдкорликда машҳурлиги, Чин мамлакатини бинолар билан безашда машҳурлиги учун уни эл Мулкоро деб аташади ва китобхонлар ҳам уни шу исми шариф остида биладилар.

      Ҳайдар Хоразмийнинг “Гул ва Наврўз” достонида Фархор шоҳи Мушкин ва унинг қизи Гул номларининг ёнма-ён келган пайтида ҳам қуйидаги каби таркибли иттифоқ санъати яратилгандир. Бунда Мушкин қизи Гулнинг сифатлаши вазифасида келмоқдаки, “гули мушкин” – мушк ҳидли гул тарзида тасаввур этилган:

      Кеча бўлгач гули мушкини ғамнок,

      Қилур ҳижрон элиндин пираҳан чок.85

      Муаллифи номаълум бўлган (Дурбекка нисбат берилган) “Юсуф ва Зулайхо” достонида Зулайхо ўзини жазодан қутқариш учун Юсуфга туҳмат қилишга мажбур бўлади ва эри – Миср Азизига мурожаат этади:

      Соҳир эрур, рост, бу канъони қул,

      Айла, азизим, они сан банди ғул.86

      Байтни ўқиган китобхон иккинчи мисрадаги “азизим” сўзига дуч келганида, албатта, Азиз исмини эсга олади. Ҳолбуки матн мазмунига нисбатан асосий фикр киши қадрлилиги – азизлиги билан алоқадордир.

      Китоб номлари билан боғлиқ иттифоқ санъати намуналари. Шоирлар китобхонни ҳайратга солиш учун китоб унвонлари маъносидан ҳам иттифоқ санъати яратишда фойдаланадилар. Бадиий талқинда муаллифлар шундай устакорлик қиладиларки, кишилар ва уларнинг ҳис-туйғу ёки ижтимоий муносабатларига доир талқинларда беихтиёр айрим китобларнинг номларини китобхон ёдига туширадилар. Аслида эса, матнда китоб ёки унинг унвонига тегишли ҳеч қандай фикр-мулоҳаза бўлмайди. Хоразмлик шоир Абдураззоқ Фақирий ёзади:

      Келса бетаклиф маҳбубул қулублар субҳу шом,

      Бўлса бу янглиғ ҳамиша чун гулистон бўлди печ.87

      Ушбу байт мутолааси давомида, албатта, Алишер Навоий ва Бархурдорнинг “Маҳбубул қулуб” китоблари ва Саъдий Шерозийнинг ўлмас “Гулистон” асари китобхон эсига тушади. Айни шу хилдаги ҳодисани Абдураҳмон Жомийнинг “Баҳористон” асаридан қуйидаги байтда ҳам кўрамизки, ўқувчи бемалол Жомийнинг “Баҳористон” ҳамда Саъдийнинг “Гулистон” асарлари атамасини эсга олади, ҳолбуки фикр баҳористон ва гулистонлар устида бормоқда:

      Гузаре кун дар ин баҳористон,

      То бубини дар у гулистонҳо.88

      (Мазмуни: Агар гулистонларни кўрмоқ истасанг бу баҳористонда бир сайр эт).

      Бадииятга бой ўзбек классик адабиёти намояндалари ҳали қўлга ҳаваскорлик қаламини олмай туриб, кўплаб илми саноеъга доир рисолаларни мутолаа этишарди. Масалан, Мавлоно Лутфий жуда усталик билан Рашидиддин Ватвотнинг “Хадойиқ ус-сеҳр фи дақойиқ уш-шеър” асари номида иттифоқ санъатини қўллайдики, ушбу ҳол муаллифнинг бу хилдаги асарлардан яхши воқифлигини кўрсатиб туради.

      Саводи наргиси хадойиқ ус сеҳр ул,

      Ки текма санъати СКАЧАТЬ