Ko‘hna dunyo. Odil Yoqubov

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ Beruniy hushiga kelib. – Ibn Sino hazratlari kelsa ko‘p yaxshi bo‘lur. Ul hakimi davronning bilmagan dorusi, davolamagan dardi yo‘q.

      Xatlibegim tasdiq ishorasida boshini irg‘adi-da:

      – Xabarim bor, – dedi qovog‘ini uyib. – Ul takabbur hakim bir mahallar G‘aznaga kelishdan bosh tortib, Jurjonga qochgan. Bilishimcha, siz ul allomayi davron bilan ko‘p muloqotda bo‘lg‘ansiz, mavlono. Baniyati shifo, yaxshi niyat qilib, hakim hazratlariga bir maktub yozib bersangiz. Tag‘in bir chopar yo‘llasak. Ul allomai davron G‘azna saroyida xizmat qilishni tilamasa tilamas, biroq bir bandai ojiz dardga chalinganda uni davolamoq hakim uchun ham farz, ham qarz emasmu, mavlono? – dedi Xatlibegim, lablari titrab. – Bechora og‘am! Na ko‘zida uyqu bor, na ko‘nglida taskin, har oqshom saroyda soya yanglig‘ tanho kezib chiqadi!..

      Xatlibegim, go‘yo o‘z gapidan o‘zi qo‘rqib ketganday, birdan hushiga kelib, yuziga qora durrasini tortdi. Xatti-harakatlarida boyagi shiddat, gap-so‘zlarida boyagi qat’iyat zohir bo‘lib, shitob bilan o‘rnidan turdi.

      – Bu sirni men sizga inonib aytdim, mavlono! – dedi u, chamasi, ortiqcha gapirganidan pushaymon bo‘lib. – Bu so‘zlarni tirik bir jon bilmasligi darkor! Oftobli olamga ulug‘ martabalar in’om etgan xudovandi karim, inshoollo, undan o‘z mehri shafoatini darig‘ tutmagay! Maktubni yozib qo‘ysangiz erta-buruskun odam yuboramen! Qo‘zg‘almang, mavlono, siz ham betob ekansiz, men o‘z dardim bilan bo‘lib, bilmabmen. Xayr, olloga toshirdim sizni! – Xatlibegim boshini baland ko‘targanicha, viqor bilan yurib, hujradan chiqdi. Beruniy holsizlanib joyiga cho‘zildi.

3

      Haqiqatan ajab hol: kunduz farmoni oliy keltirgan choparlar! Oqshom esa… sulton bo‘lmasa ham, o‘ktamlikda sultondan qolishmaydigan bu o‘ktam begimning pinhoniy tashrifi!..

      Beruniy uchlari jingalik, qalin mosh-guruch soqolini tutamlaganicha o‘yga toldi. Tokchadagi shamlar shu’lasida uning bir-biriga tutashgan o‘siq qoshlari, cho‘zinchoq qoramtir yuzi, chambarak qalpoqchasi tagidan bo‘rtib chiqqan do‘ng peshonasi, uzun qiyg‘ir burni – butun qiyofasi qandaydir juda shiddatli ko‘rinar, zotan, dong‘i olamga ketgan allomalardan ko‘ra suronli janglarda toblangan lashkarboshiga o‘xshab ketardi.

      Mana, bir necha oydirki, dorussaltana G‘azna, nainki G‘azna, butun mamlakat notinch. Amiralmo‘minin atalmish sulton Mahmud G‘aznaviy to‘g‘risidagi sovuq mishmishlarning cheki yo‘q. Birov uni allaqanday davosiz dardga yo‘liqqan desa, birov tavahhum kasaliga giriftor bo‘lib, vasvas bo‘lib qolgan deydi. Bu mishmishlarning qaysi biri chin, qaysi biri yolg‘on – yolg‘iz olloga ayon. Faqat shunisi rostki, hamma tahlikada, ayniqsa, hakimlar va allomalarning ahvoli og‘ir.

      Sulton bundan ikki oy muqaddam Beruniyni chaqirtirib, zoyicha10 tuzib berishni buyurgan edi. Beruniy o‘shandayoq sultonni ko‘rib, qo‘rqib ketgandi. Azaldan novcha, bo‘ydor odam, u xuddi ichini qurt yeb, qurib qolgan ulkan terakni eslatardi. Faqat ko‘zlari… o‘ymoq tagidagi simobday miltiragan qisiq ko‘zlari yaralangan qushning ko‘zlariday mungli edi. Sultonning ko‘zlaridagi bu tizginsiz mung sabab, Beruniy, garchi umrida hech qachon ilmi nujum11 bilan shug‘ullanmasa ham, sultonning iltimosini qaytarmadi.

      Saroydan qaytgach, munajjimlar yo‘l-yo‘rig‘idan foydalanib, zoyicha tuzdi, hatto unga jinday tuzatishlar kiritib, sultonning ko‘ngliga tasalli beruvchi so‘zlar yozib yubordim. Kim bilsin, ehtimol, ertaga mashvarat vaqtida sulton uni shu xususda so‘roqqa tutar, ehtimol, tuzgan zoyichasidan biror xato topib, intiqom olar!.. Hayhot, Beruniy umrida bir marta, unda ham bir xastayi notavonning ko‘ngli uchun o‘z e’tiqodidan xiyol chekingan edi, mana endi bu gunohi uchun intiqom xavfi tug‘ildi…

      Esida bor, o‘sha uchrashuv chog‘ida Beruniyning so‘zlaridan tasalli topgan sulton birdan chehrasi yorishib, undan o‘z ishlarini, xususan, Hindiston to‘g‘risidagi asarini so‘rab-surishtirgan edi.

      Beruniy yaxshi bilar: sulton uning bu asaridan ko‘p narsa kutar, bu kitob uning Hindistonda qilgan jang-u jadallari to‘g‘risida, majusiy shohlar ustidan qozongan ulug‘ zafarlari haqida bitilgan zo‘r qasida bo‘lishiga ishonar edi. Beruniy esa… Beruniy buni o‘ylasa uyqusi qochadi. Har safar o‘n yildan beri yozayotgan bu kitobga nuqta qo‘yishni o‘ylaganda, negadir Sind muzofotida bo‘lgan mudhish qirg‘in esiga tushadi. Tushadi-yu, butun fikr-xayoli ag‘dar-to‘ntar bo‘lib ketadi…

      O‘shanda, Ind daryosi sohilidagi ko‘rkam qal’a ichidagi muhtasham ibodatxonaga o‘t qo‘yish to‘g‘risida amr-u farmon berilganida, Beruniy asir olingan hind lashkarboshilari bilan birga sulton oldida tiz cho‘kib, undan shafqat so‘ragan, mahbuslarning ko‘z yoshi aralash qilgan iltijolarini tarjima qilayotganida esa, o‘ziyam ko‘z yoshini tiyolmagan edi! Lekin sulton shafqat qilmadi. Muazzam qal’aning to‘rt tarafidan o‘t qo‘yishni buyurdi. Qal’aga yashiringan ellik ming odam, barobar tiz cho‘kib ibodat qilganicha yo‘q, ibodat emas, yuraklarni tilka-pora qilguvchi mungli bir qo‘shiqni aytganicha, alanga ichida kuyib kul bo‘ldi… O‘limga mahkum etilgan ellik ming mahbusning barobar tiz cho‘kib aytgan va go‘yo mungli qo‘shiqday yangragan bu ibodati hanuz qulog‘i ostida turipti, eslasa hanuz larzaga soladi uni, go‘yo bu beshafqat qirg‘in sulton Mahmud G‘aznaviyning amri bilan emas, uning amri bilan bo‘lganday, a’zoyi badani qaqshab ketadi. Uni Hindistonda qolishga da’vat etgan narsa ham mana shu gunohkorlik tuyg‘usi bo‘ldi. Hindlar yurtiga jindak xizmat qilib bo‘lsa ham, ko‘nglidagi bu g‘uborini yuvish istagi bo‘ldi.

      Qo‘lida aso, yelkasida xurjun, Abu Rayhon avval bir o‘zi, keyinroq esa Lohur ko‘chalaridan topib olgan yetimcha Sabhu bilan birga yarim Hindistonni aylanib chiqdi. Shaharma-shahar, qishloqma-qishloq yayov yurib, avvalambor bu xalqning tilini, so‘ng yozuvini, keyin ko‘hna ibodatxonalari kabi ko‘hna tarixini o‘rgandi. Bozorlarda, ibodatxonalar bo‘sag‘asida o‘tirib keksa vedachi kohinlardan qadim afsonalar va rivoyatlarni eshitdi, ilmi riyozat12 va handasa haqidagi kitoblari va taqvimlari bilan tanishdi, «Mahabharata» va «Ramayana» kabi dostonlari, ertaklari, hikoyatlari, qo‘shiqlari, hayitlari, ulug‘ ayyomlari, oy va yillar haqidagi tushunchalari, hatto ko‘hna vayronalarga bitilgan ko‘hna yozuvlarigacha yod oldi. So‘nggi bir necha yilni esa rasadxonalarda o‘tkazib, hind allomalarining falakiyot bobidagi tasavvurlarini, sayyoralar harakati to‘g‘risida tuzgan jadvallarini to‘pladi… Mana endi, hindlar yurtida to‘plagan bu ilmlarning hammasini jamlab, «Kitobu fi tahqiqi mo lil hind min ma’qulatin maqbulatin fil aqli av marzulatin», ya’niki, «Hindlarning aqlga sig‘adigan va sig‘maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi» degan ulkan asar yozdi. O‘zicha esa uni qisqacha qilib «Hindiston» deb ataydi.

      Beruniy suyukli asarining har bir bobini tugatganida shogirdi Sabhuga ko‘chirishga beradi. Abu Rayhon uni topib olganida Sabhu yetti-sakkiz yashar bir norasida edi. Mana endi nihoyatda ziyrak bir mullavachcha bo‘lib yetishdi. Qarigan chog‘ida unga ham do‘st, ham shogird, ham yordamchi bo‘ldi… Bundan bir hafta muqaddam Beruniy unga «Hindiston»ning so‘nggi bobini ko‘chirishga bergan, o‘zi esa, ko‘p yillardan buyon yozishga jazm qilib yurgan «Al-Xazniy» degan ma’danlar to‘g‘risidagi kitobini bitishga tutingan edi. Lekin birdan xuruj qilib qolgan xastalik o‘ylagan ishining beliga tepdi. Boz ustiga, bir-biridan sovuq bu mishmishlar, telba sultonning telba-teskari farmonlari!.. Kim bilsin, vasvas dardiga duchor bo‘lgan bu qahri qattiq hokim erta mashvaratda ne deydi? Uni ne savdolar kutadi?

      O‘lim haq! Beruniy sultonning qahridan qo‘rqmaydi. U faqat bir narsadan – niyat qilgan ishlarining chala qolishidan, yoza boshlagan asarlarining nihoyasiga yetmay qolishidan qo‘rqadi, xolos!..

      Beruniy, xontaxtadagi sopol ko‘zachadan bir ho‘plam sharbat quyib ichdi-da, yostig‘i tagidan shaqildog‘ini olib shaqillatdi. Darhol eshik ochilib, Sabhu kirdi. СКАЧАТЬ