Panorama współczesnej filozofii. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

      NATURALIZM1

      Jan Woleński

      Wstęp

      Naturalizm zdobywa sobie coraz większe znaczenie we współczesnej filozofii. Naturalizm – tj. pogląd odrzucający istnienie bytów transcendentnych, np. Boga, rzeczy samych w sobie w sensie Kanta i ponadempirycznych rodzajów poznania, np. apriorycznej intuicji w sensie Kartezjusza – w konsekwencji powiada, że każde prawdziwe stwierdzenie jest konstatacją na temat natury. Jest kilka przyczyn tego stanu rzeczy. Po pierwsze, naturalizm doby obecnej jest kontynuacją określonej tradycji filozoficznej. Po drugie, naturalizm (razem z antynaturalizmem, czyli jego przeciwieństwem) niejako konsumuje tradycyjne opozycje filozoficzne, np. materializm/idealizm czy empiryzm/racjonalizm, a ponadto dostarcza nowych interpretacji tradycyjnych poglądów. Po trzecie, naturalizm jest obecny nie tylko w tradycyjnie podstawowych działach filozofii, tj. ontologii (metafizyce), epistemologii (w szczególności program epistemologii znaturalizowanej) i aksjologii, lecz także problemach należących do tzw. filozofii czegoś, np. filozofii matematyki i logiki, filozofii umysłu, filozofii języka, filozofii religii, filozofii Boga itd. Po czwarte, spór naturalizmu z antynaturalizmem dostarcza interesujących argumentów filozoficznych, które dobrze odsłaniają naturę filozoficznego sporu, przy czym, z uwagi na koncepcję błędu naturalistycznego przedstawioną przez George’a E. Moore’a, szczególnie ważny jest spór dotyczący natury wartości i sposobu ich definiowania (będzie o tym mowa później). Okazuje się przy tym, że kontrowersję zarysowaną przez Moore’a można uogólnić za pomocą precyzyjnego aparatu formalnologicznego. Rozdział ten jest poświęcony przede wszystkim epistemologii, ale także dotyka innych zagadnień filozoficznych. Przedstawia nie tylko blaski naturalizmu, lecz także i jego trudności. Niemniej jednak broni naturalizmu argumentując, że antynaturalista proponuje bardzo mocne argumenty, które są na ogół znacznie bardziej wątpliwe od sugestii przedkładanych przez naturalistów. Równocześnie zaznaczam, że wiele kwestii pozostawiam otwartych, np. naturalistyczną interpretację logiki i matematyki (szersze omówienie rozmaitych kwestii związanych z naturalizmem znajdzie się u Woleńskiego – praca w przygotowaniu).

      1. Ogólne uwagi o naturalizmie

      Naturalizm jest obecnie jedną z najbardziej dyskutowanych koncepcji filozoficznych. Jest obecny we wszystkich trzech klasycznych działach filozofii, mianowicie ontologii, epistemologii i aksjologii. W samej rzeczy, naturalizm często konsumuje tradycyjne główne orientacje filozoficzne, np. materializm i empiryzm są jego szczególnymi wariantami. Od czasów Moore’a krytyka i obrona naturalizmu stały się centralnym problemem aksjologii, w szczególności metaetyki. W samej rzeczy, opozycja naturalizm/antynaturalizm stała się bodaj podstawowa we współczesnej myśli filozoficznej. Gdy naturalista proponuje interpretację jakiegoś problemu według swoich preferencji, antynaturalista od razu zarzuca mu tzw. błąd naturalistyczny. Dotyczy to zarówno kwestii ogólnych, np. krytyki empiryzmu przez racjonalistów czy materializmu przez filozofów, którzy podpadają pod tradycyjne rozumienie idealizmu w ontologii, jak i problemów szczegółowych. Te bardziej konkretne ilustracje są następujące (lista jest oczywiście niepełna i łatwo może być uzupełniona): przyczynowa teoria percepcji (podobnie: (a) przyczynowa teoria znaczenia) vs. intencjonalna teoria percepcji (znaczenia); (b) behawioryzm vs. mentalizm; (c) zjawiska fizyczne vs. zjawiska psychiczne; (d) psychologizm vs. antypsychologizm; (e) zjawisko vs. istota; (f) informacja fizyczna vs. informacja semantyczna; (g) składnia vs. semantyka; (h) indywidua vs. własności (uniwersalia) lub inaczej: nominalizm vs. realizm pojęciowy; (i) przyroda vs. kultura; (j) czynności vs. wytwory (psychofizyczne); (k) fakty vs. normy i wartości; (l) przyczyny vs. cele; (m) świat vs. Bóg; (n) ilość vs. jakość.

      Sekwencja {pierwsze elementy w parach (i) – (n), tj. przyczynowa teoria percepcji, behawioryzm, zjawiska fizyczne, psychologizm, zjawisko, informacja fizyczna, składnia, indiwidua (nominalizm), przyroda, czynności, fakty, przyczyny, świat, ilość (cechy kwantytatywne)} ma wyraźne zabarwienie naturalistyczne, natomiast grupa {drugie elementy w parach (a) – (n), tj. intencjonalna teoria percepcji, mentalizm, zjawiska psychiczne, antypsychologizm, istota, informacja semantyczna, semantyka, własności (realizm pojęciowy), kultura, wytwory psychofizyczne, normy i wartości, cele, Bóg, jakość (cechy kwalitatywne)} dostarcza oręża antynaturalizmowi. W ogólności, naturalista albo odrzuca owe antynaturalistyczne kategorie, albo stara się je znaturalizować (por. np. Addis 1989; Lyons 1995; Woleński 2015 dla problemu naturalizacji intencjonalności). Strategia antynaturalisty polega na okazaniu wspomnianego błędu naturalistycznego i jest często wspomagana argumentacją, że obiekty denotowane przez pojęcia uznane za fundamentalne dla antynaturalizmu transcendują to, co jest przyjmowane przez naturalistów jako ostateczne, np. normy transcendują fakty, kultura transcenduje przyrodę, Bóg – świat itd. W konsekwencji antynaturalizm bardzo często (chociaż nie zawsze) prowadzi do jakiejś wersji filozofii transcendentalnej (por. Smith, Sullivan 2013). Fenomenologia Edmunda Husserla jest bodaj przykładem kanonicznym (ze względu na intuicję jako środek poznania i koncepcję „ja” transcendentalnego), aczkolwiek notujemy także próby jej naturalizacji (por. Pihilström 2003; Smith, Sullivan 2013). Henri Bergson był innym antynaturalistą, gdyż zaprzeczał uniwersalności poznania empirycznego jako analitycznego. Tak czy inaczej, kontrowersja naturalizm/antynaturalizm zaznacza się w każdej ze szczegółowych subdyscyplin filozoficznych, np. w filozofii umysłu, filozofii języka, filozofii percepcji, semantyce, filozofii nauki czy podstawach humanistyki. Dla porządku trzeba dodać, że mianem naturalizmu określa się również prąd literacki reprezentowany np. przez Emila Zolę, uważany (u nas np. przez Henryka Sienkiewicza) za skrajny realizm proponujący tzw. powieść fizjologiczną, tj. koncentrującą się na cielesnych zachowaniach bohaterów. Naturalizm w tym rozumieniu był przeciwstawiany literaturze romantycznej biorącej pod uwagę psychikę, wartości i czynniki idealne. Naturalizm literacki (czy ogólniej w sztuce) nie będzie dalej uwzględniany.

      Ogólne określenie naturalizmu nie jest proste. Sam termin „naturalizm” (dokładniej: jego odpowiedniki w rozmaitych językach) pojawił się w XVII wieku jako oznaczający każdą doktrynę uznającą, że natura jest ostateczną podstawą i zasadą wszelkich procesów przyrodniczych i kulturowych. Został utworzony od łacińskiego słowa „natura”, nader wieloznacznego już w filozofii średniowiecznej, podobnie zresztą jak jego grecki odpowiednik, tj. termin physis (por. Goclenius 1513/1964, s. 739–747, hasła: Natura, Naturalitas, Naturale; Gawlick 1984; Gordon, Dembski 2011; Kolmer, Honnefelder, Siep, Kallhoff 2011) na temat znaczeń terminu „natura” i historii pojęcia przezeń wyrażanego). Wilhelm T. Krug (Krug 1833, t. 3, s. 17) wyróżnił trzy znaczenia terminu „naturalizm”: (a) przyrodniczy (studiowanie przyrody drogą doświadczenia; stąd filozofia naturalna jako przyrodoznawstwo, a to rozumienie jest nadal popularne w Wielkiej Brytanii); (b) w zakresie pewnych umiejętności takich jak szermierka czy taniec (z tego wziął się naturalizm w sztuce); (c) w sensie moralno-religijnym (stąd prawo naturalne przeciwstawiane prawu pozytywnemu; termin „prawo natury jest dwuznaczny, w jednym sensie oznacza prawo przyrody a w innym prawo naturalne w rozumieniu normatywnym). A oto współczesne ujęcie (Danto 1967, s. 448):