Аманжолов Алтай. Өнегелі өмір. Коллектив авторов

Чтение книги онлайн.

      ҚЫТАЙДАҒЫ ТҮРКІТАНУ ЖӘНЕ ЖАЗУ ТУРАЛЫ ОЙЛАР

      Қытай Халық Республикасының астанасы Пекин «Солтүстік астана» деген ұғымды береді. Қытай елімен ғылыми байланыс жасау мақсатымен 1986 жылы қыркүйек айында жіберілген мамандармен бірге менің де осы қалада жарты жылдай болуыма тура келді.

      «Москва – Пекин» пойызымен жеті күн жүріп, Пекин университетіне келіп орналастым. Әрине, бұрын көрмеген ел жөнінде естіп, кітаптан оқып білген бір басқа да, өзіңнің тікелей араласып білуің басқа ғой. Ал менің осыған дейін іштей әзірленіп, қарым-қатынас жасауда әжетке жарайтын шығар деп жүрген ағылшын тілі күнделікті тірліктегі қажетімді нақты өтей алмай, әбден қиналдым. Енді не істеу керек? Әр нәрсенің жөнін білу, керек десе, ас-су алып ішудің өзі оңай болмады. Бейне бір тілсіз адамдай ыммен сөйлесуге адамның намысы жібермейді екен. Бұрын-соңды шыққан небір сөздіктер мен көмекші құралдарды ақтаруға тура келді.

      Мәдени-көпшілік орындарға бару, асханаларда тамақтану, кітапханалардағы керек-жарақтарды алу үшін белгілі деңгейдегі қытай сөздерін білуге ниет етіп, мамандығым тілші болғандықтан біраз ізденуге тура келді. Сөйтсем, қытай (ханзу) тілінде сөйлеу, ұғысу, пікірлесудің өзіндік ерекшеліктері мүлдем басқа екенін кейіннен аңғардым. Мұнда дауысты дыбыстардың музыкалық (тоникалық) екпініне қарай, әуендік ырғақ мағына мен мазмұнды белгілейді екен де, мазмұн өзгеріп тұратын көрінеді.

      Былайша айтқанда, бір дауысты дыбыстың өзі – жатық, өрлемелі, шығандамалы, төмендемелі және жеңіл дыбыстың ырғағына (дыбыс тонына) қарай әртүрлі мағынаны білдіреді. Демек, дауысты дыбыстың ырғағына қарай бір буынның өзін бірнеше сөз (морфема) деп білеміз. Буындағы немесе бунақтағы әуендік өзгерістің музыкалық екпіні және оның үнділігі мен басыңқылығы, қарлыға шығуы мен ашық та ащы көтерілуі мазмұн мен мағынаны мүлде өзгертіп жібереді. Мысалы, «лш» деген бір буын – дауыстың ырғағына қарай бес түрлі мағынаға ие болады – «шеше», «кендір», «жылқы», «тілдеу», сұрау (?) мағыналы демеулік шылау.

      Пекиннің шетіндегі ескі көпірдің үстінде 440 тас арыстанның мүсіні орнатылған еді. Мұның қытайша иероглифпен жазы- луы мен сөзбен айтылуы:

      Нәзік те әуенді ырғақты дыбыстың музыкалық тербелісін келтіре алмағандықтан, сөздің мазмұндық мәні мүлде өзгеріп кетеді екен. Қараңыз, «сысыши ши шицы» – «440 тас арыстан» деген қарапайым тіркес, бейне бір жаңылтпаш сияқты болып, түсіндіру қиынға соққандықтан, сөздік арқылы түсіндіруге мәжбүр болады. Сонда дауысты былай қойғанда, с, ш, цз сияқты дауыссыз дыбыстардың артикуляциясы және айтылу реңдері мүлде өзгеше болғандықтан, мазмұнның өзгеруіне де ықпалын тигізіп отырады.

      Сонымен қатар қытай тілінде омоним (омофон) сөздер орасан көп. Олардың айтылуы бірдей болғанмен, идеографиялық жазу таңбалары әртүрлі.

      Қытай СКАЧАТЬ