Аманжолов Алтай. Өнегелі өмір. Коллектив авторов

Чтение книги онлайн.

      2003 жылы аса көрнекті ғалым, қазақ филологиясы мен тіл білімінің үлкен маманы Сәрсен Аманжолұлының туғанына 100 жыл толды. Осы оқиғаға орай әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Ұлттық ғылым академиясында, Шығыс Қазақстан университетінде халықаралық конференциялар өткізілді. Өкімет қаулысымен Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетіне Сәрсен Аманжолұлының аты берілді. Біз қазақ тіл білімінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан ғалымның ұлы, филология ғылымдарының докторы Алтай Аманжоловты әңгімеге тартып, Сәрсен Аманжолұлының өмір жолына қатысты деректер білуді көздедік.

      – Бүгінгі күн өлшемімен қарағанда, «Сәрсен Аманжолұлының өлмес ісі» деп нені айтуға болар еді?

      – Менің ойымша, әкем қазақ жазуын, орфографиясын қазіргі қалыпқа түсіруге үлкен еңбек сіңірді. 1940 жылы орыс графикасы кириллицаға көшкен кезде, қазіргі қазақша жазуымыздың жобасын құрастырып, орфографияның негізгі фонетика-морфологиялық принципін жете тексерді. Грамматика, тіл тарихы, терминология саласында еңбектер жазды. Тілші-ғалым болып қана қоймай, тарих мәселелерімен көп шұғылданды. «Қазақ тілі диалектологиясы мен тарихының мәселелері» атты монографиясында қазақ халқының этникалық құрамына, ру-тайпаларының тарихына, тілдеріне көп тоқталған. Бұл еңбегі дүниежүзінде түркология ғылымына қосылған сүбелі үлес деп бағаланды. 1959 жылы өзі қайтыс болғаннан кейін бір жыл өткен соң басылып шықты. 1997 жылы екінші басылымы «Санат» баспасынан жарық көрді.

      Әкем 1931 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында қызмет істеген. 1937-1958 жылдар аралығында қазақ тілі кафедрасын басқарды. 1934 жылы Қазақ ұлт мәдениетін ғылыми-зерттеу институты ашылған еді. Сәрсен Аманжолұлы сол институттың алғашқы директоры болды. Бұл қазақ тіл білімінің балаң кезі еді. Институтта тіл, әдебиет, өнер, тарих секторлары болды. Қазақтың ұлт мәдениетін зерттеу алғаш осы институттан басталған еді. 1936 жылы сол институттың негізінде КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы құрылды. Оның тіл-әдебиет секторын 1937-1942 жылдары С. Аманжолұлы басқарды. Кейін бұл филиалдан 1946 жылы Ұлттық ғылым академиясы құрылды. Оның ішінде бұрынғы бір ғана институттан төрт-бес үлкен институт пайда болды. Әкем тіл мәселелерімен айналысып қана қоймай, қазақ фольклорын көп жинады. 1927 жылы Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданында тұратын Құсайын деген жыршыдан «Бөгенбай батыр» атты халық жырының толық нұсқасын жазып алып, 1935 жылы баспадан шығарды. 1951-1952 жылдардағы науқан кезінде оған осы жырды жазып алғаны айып болып тағылды.

      – Сөзіңізден байқап отырғанымыздай, С. Аманжолұлы ғылымның түрлі саласына еңбек сіңіріпті. Жалпы, өзіңіз ол кісінің осындай әмбебаптығын немен түсіндіре алар едіңіз?

      – Бірінші, қазақ халкының өзінің дарындылығына байланысты болар. Әкем өзінің бір естелігінде әке-шешесінің халық ауыз әдебиетін жақсы білетінін жазады. «Үйге келген қонақтардан қызықты әңгімелер тыңдайтынбыз. Әуестігім сол кезден басталды», – деп жазатын.

      Екінші, жүрген ортасының әсері болды деп ойлаймын. 1915-1917 жылдары әкем Қатонқарағайдағы орыс-қазақ мектебінде оқыды. Сұлтанмахмұт Торайғыров сол мектепте мұғалім болыпты. 1919-1920 жылдары Семейде мұғалімдік курста оқып жүргенде Жүсіпбек Аймауытовтан дәріс тыңдапты. Әкем Ташкенттен Орта Азия университетін 1930 жылы филолог мамандығы бойынша бітіріп шыққан. Онда атақты шығыстанушы В.В. Бартольд, С.Е. Малов сияқты ұстаздары болды. Солар да әсер етті деп ойлаймын. Қалай дегенде де, әкем үлкен мектептен өтті. Мұхтар Әуезовпен 20-жылдардан араласып тұрды. Әкемнің СКАЧАТЬ