Аманжолов Алтай. Өнегелі өмір. Коллектив авторов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ түрде жазылған тарихи-лингвистикалық зерттеу болды. 1898 жылы Радлов Шығыс Түркістанға Турфан экспедиция- сын ұйымдастырды. Кейінірек жаңадан табылған «Алтун яруқ», «Тишаствустик» сияқты көптеген көне ұйғыр қолжазбаларын жариялады.

      Радловтың көне түркі, көне ұйғыр тілдеріне арналған зерттеулерінің нәтижелері оның 1909-1912 жылдары шыққан «Көне түркі зерттеулері» деген еңбегінде жинақталып қорытылды.

      В.В. Радлов 1888-1911 жылдары төрт томдық «Түркі тілдерінің салыстырмалы сөздігінің тәжірибесі» деген еңбекті жариялады. Бұл сөздікте көптеген түркі тілдерінің лексикасы мен фразеологиясы қамтылса, ондағы сыбағалы орын қазақ тіліне де берілген.

      В.В. Радловтың шәкірттері мен ізбасарлары түркі филологиясының мәртебесін жоғары көтеріп, жаңа сатыларға алып шықты. Солардың бірі – аяулы ұстазымыз профессор В.М. Насилов (1893-1970 жж.). Ол академик А.Н. Самойлович, академик В.А. Гордлевский, профессор Н.К. Дмитриев, профессор С.Е. Малов сияқты ғалымдармен терезесі тең түсетін, дүниежүзіне мәшһүр болған, ғылымның нағыз жанкүйері, парасатты өкілі болды.

      Владимир Михайлович Насилов жас кезінің өзінде-ақ туған тілімен қатар түрік, араб, парсы, француз, неміс тілдерін зейін қойып үйренді. Ол Қазан төңкерісі қарсаңында 1916 жылы Мәскеудегі Лазарев институтының дипломатиялық бөлімін үздік бітіріп шықты. 1814 жылы құрылған бұл оқу орны Қазан төңкерісінен кейін, 1921 жылдан бастап Мәскеу шығыстану институтына айналған еді. В.М. Насилов 1918-1929 жылдары Кеңес өкіметінің шақыруына үн қосып, қалалық және облыстық халық ағарту бөлімдерінде мұғалім болып қызмет атқарады, қалың бұқара арасында сауатсыздықты жоюға белсенді араласып, барлық күш-жігерін аямастан сарп етті. 1929 жылы Мәскеудегі Шығыс еңбекшілерінің коммунистік университетіне шақырылып, осы кезден бастап педагогтік ісімен қатар, ғылыми-зерттеу жұмыстарына беріле кірісті. Оның ғылыми көзқарасы академик В.В. Радлов, П.М. Мелиоранский, В. Томсен, Н.Ф. Катанов сияқты мәшһүр түркітанушы ғалымдардың әсері негізінде қалыптасқан еді. Осы кезден бастап В.М. Насилов ұйғыр тілін ғылыми зерттеуге ерекше назар аударып, еліміздегі ұйғыр халқы мекендеген Орта Азияның аудандарына келіп, олардың ортасында болып, етене араласты. Соның нәтижесінде ұйғыр халқының ән-күйлері мен халықтық өлең-жырларын, ертегілерін, мақал-мәтелдерін жинап, осынау бір бай деректерді топтау барысында ұйғырша-орысша сөздік жасады.

      1933 жылы В.М. Насилов ұйғыр зиялылары Е. Малиев пен Рузиндермен бірлесіп Мәскеу шығыстану институтының студенттері үшін ұйғыр тілі оқулығын тұңғыш рет орысша жариялады. 1934 жылы В.М. Насиловке доцент атағы беріліп, осы жылдары Н.А. Баскаковпен бірлесіп Шыңжаң ұйғырларының негізгі лексикасын қамтыған ұйғырша-орысша сөздіктің алғашқы нұсқасын жазды. 1939 жылы Мәскеуде кітап болып басылып шыққан бұл сөздік ұйғыр халқының мәдени өміріндегі, сонымен бірге ұйғыр тіл білімінің дамуындағы тарихи зор оқиға болды.

      В.М. Насиловтың 1940 жылы Мәскеуде басылған «Ұйғыр тілі грамматикасы» атты еңбегі ұйғыр тілін ғылыми СКАЧАТЬ