Lunatycy. Christopher Clark

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ rel="nofollow" href="#n26" type="note">26. Już sama wieść o zaręczynach Aleksandra z Dragą spowodowała ustąpienie całego gabinetu, a sprzeciw wobec Mašin był w kręgach politycznych tak silny, że król uznał, iż do czasu ślubu nie znajdzie nikogo odpowiedniego na miejsce ministrów, którzy podali się do dymisji. Dlatego był zmuszony powołać eklektyczny „gabinet weselny” złożony z mało znanych postaci.

      Kontrowersje wokół ślubu doprowadziły również do napięcia w relacjach króla z ojcem. Milan był tak oburzony na wieść, że Draga zostanie jego synową, iż zrezygnował ze stanowiska naczelnego dowódcy armii. W liście, który napisał do swojego syna w czerwcu 1900 roku, oskarżał Aleksandra o to, że „spycha Serbię w otchłań”, i otwarcie go przestrzegał: „Jako pierwszy z radością powitam rząd, który przegna cię z kraju po takim głupstwie z twojej strony”27. Niezrażony tym Aleksander realizował jednak swój plan (poślubił Dragę 23 czerwca 1900 roku w Belgradzie), wykorzystując rezygnację ojca ze stanowiska głównodowodzącego do wzmocnienia swej kontroli nad korpusem oficerskim. Nastąpiła czystka przyjaciół Milana (i jednocześnie wrogów Dragi) na wyższych stanowiskach w wojsku i służbie cywilnej. Będącego pod stałą obserwacją „króla ojca” najpierw nakłoniono do opuszczenia Serbii, a następnie nie pozwolono mu wrócić do kraju. Milan ostatecznie osiadł w Austrii i wieść o jego śmierci w styczniu 1901 roku para królewska odebrała z ulgą.

      Pod koniec 1900 roku nastąpił krótkotrwały wzrost popularności monarchii, gdy pałac ogłosił, że królowa spodziewa się dziecka, co wywołało falę sympatii ze strony społeczeństwa. Uczucia te szybko przemieniły się jednak w nie mniej silne oburzenie, gdy w kwietniu 1901 roku wyszło na jaw, iż rzekoma ciąża królowej była tylko podstępem mającym na celu zjednanie sobie opinii publicznej (w stolicy rozeszły się plotki, jakoby udaremniono plan mający na celu podstawienie „fałszywego niemowlęcia” jako dziedzica tronu serbskiego). Ignorując te złe wróżby, Aleksander zaczął kreować propagandowy kult wokół osoby królowej. Urządzał wystawne uroczystości z okazji jej urodzin oraz nazywał jej imieniem pułki, szkoły, a nawet całe wsie. Jednocześnie król coraz śmielej manipulował konstytucją. Jeden z głośniejszych przypadków miał miejsce w marcu 1903 roku, kiedy to w środku nocy na czterdzieści pięć minut zawiesił konstytucję, aby w tym czasie pośpiesznie wpisać do kodeksów nowe prawa ograniczające wolność prasy i stowarzyszeń.

      Do wiosny 1903 roku Aleksander i Draga zdołali zjednoczyć przeciwko sobie większość serbskiego społeczeństwa. Partia Radykalna, która w wyborach z lipca 1901 roku zdobyła większość miejsc w Skupsztinie, była oburzona autokratycznymi manipulacjami króla. Wśród wpływowych rodzin kupieckich i bankierskich (zwłaszcza tych zajmujących się eksportem bydła i artykułów żywnościowych) wielu uważało, że przesadne preferowanie Wiednia w polityce zagranicznej Obrenowicza skazywało serbską gospodarkę na austriacki monopol oraz pozbawiało miejscowych kapitalistów dostępu do rynków światowych28. Zorganizowana 6 kwietnia 1903 roku w Belgradzie demonstracja przeciwko niekonstytucyjnym działaniom króla została brutalnie rozpędzona przez policję i żandarmerię, które zabiły osiemnaście osób i raniły około pięćdziesięciu innych29. Aresztowano i wtrącono do więzienia ponad setkę ludzi – w tym również oficerów wojskowych – chociaż większość z nich zwolniono już po kilku dniach.

      W epicentrum narastającej opozycji wobec korony znajdowała się serbska armia. Do przełomu XIX i XX wieku była jedną z najbardziej dynamicznych instytucji w serbskim społeczeństwie. W kraju o zacofanej gospodarce, która opierała się w przeważającej mierze na rolnictwie i dawała znikome szanse na awans społeczny, patent oficerski stanowił uprzywilejowaną ścieżkę do zdobycia statusu społecznego i wpływów. Król Milan jeszcze wzmocnił tę wysoką pozycję sił zbrojnych, zwiększając wydatki na wojsko oraz liczebność korpusu oficerskiego kosztem i tak już skromnych środków, jakie przeznaczano w Serbii na uczelnie wyższe. Lecz tłuste lata dla armii nagle się skończyły wraz z wyjazdem „króla ojca” w 1900 roku. Aleksander okroił budżet wojskowy, tolerował kilkumiesięczne opóźnienia w wypłacaniu żołdu, zaś dominujący na dworze faworytyzm sprawiał, że przyjaciele oraz krewni króla i królowej byli awansowani na kluczowe stanowiska w armii ponad głowami swych kolegów. Frustrację panującą wśród oficerów dodatkowo jeszcze zwiększało szeroko rozpowszechnione przekonanie – pomimo oficjalnych zaprzeczeń – że król, nie mogąc spłodzić biologicznego dziedzica, zamierza wyznaczyć na swojego następcę Nikodije Lunjevicę, brata królowej Dragi30.

      Latem 1901 roku zawiązał się spisek wokół osoby utalentowanego młodego porucznika serbskiej armii, który miał odegrać ważną rolę w wydarzeniach z lipca 1914 roku. Znany później jako „Apis”, gdyż masywną sylwetką przypominał swoim wielbicielom potężnego świętego byka ze starożytnego Egiptu, Dragutin Dimitrijević zaraz po ukończeniu Serbskiej Akademii Wojskowej dostał przydział do Sztabu Generalnego, co świadczyło o tym, że cieszył się doskonałą opinią u swoich przełożonych. Dimitrijević był wprost stworzony do świata spisków politycznych. Obsesyjnie skryty, całkowicie oddany swej armii i działalności politycznej, bezwzględny w swych metodach i całkowicie opanowany w krytycznych momentach, „Apis” nie był człowiekiem, który mógłby przewodzić wielkiemu ruchowi społecznemu. Za to w małych grupach i prywatnych kręgach objawiała się pełnia jego talentu: potrafił pozyskiwać uczniów i odpowiednio ich urabiać, uświadomić swym zwolennikom, jak ważne było to, co robili, jak również rozwiewać wątpliwości i odpowiednio uzasadnić skrajne działania31. Jeden ze współpracowników opisywał go jako „tajemną siłę, której musiałem się podporządkować, chociaż rozum nie dawał mi po temu żadnych powodów”. Inny z królobójców próbował zrozumieć, skąd brał się ten wpływ, jaki „Apis” wywierał na ludzi, ponieważ ani jego inteligencja, ani jego elokwencja, ani siła jego idei nie wydawały się do tego wystarczające; „jednakże jako jedyny pośród nas potrafił samą swoją obecnością skierować moje myśli na jego tory, a parę jego słów wypowiedzianych w najzwyczajniejszy sposób potrafiło zrobić ze mnie posłusznego wykonawcę jego woli”32. Otoczenie, w którym Dimitrijević rozwijał swoje uzdolnienia, było zdecydowanie męskie. Kobiety były prawie nieobecne w jego dorosłym życiu. Nigdy nie przejawiał żadnego zainteresowania seksualnego wobec nich. Jego naturalnym środowiskiem oraz sceną, na której knuł wszystkie swoje intrygi, były zadymione i dostępne wyłącznie dla mężczyzn kawiarnie. Były to miejsca jednocześnie prywatne i publiczne, w których można było zauważyć, że ktoś z kimś rozmawia, ale niekoniecznie dało się usłyszeć, o czym. Najlepiej znane z jego zachowanych zdjęć przedstawia go jako krzepkiego, wąsatego mężczyznę w towarzystwie dwóch współpracowników, pochylonych w pozie charakterystycznej dla spiskowców, którzy akurat coś knują.

      Początkowo Dimitrijević planował zabić parę królewską podczas balu zorganizowanego w centrum Belgradu 11 września, w dniu urodzin królowej. Plan, jakby żywcem wyjęty z powieści Iana Fleminga, zakładał, że dwaj oficerowie opanują elektrownię nad Dunajem, która zaopatrywała Belgrad w prąd, podczas gdy inni uczestnicy spisku unieruchomią mniejszą stację dostarczającą elektryczność do budynku, w którym odbywał się bal. Po wyłączeniu świateł czterej obecni na balu zamachowcy mieli podpalić zasłony, uderzyć na alarm, a następnie zlikwidować króla i królową, zmuszając ich do zażycia trucizny (wybrano tę metodę, spodziewając się rewizji w poszukiwaniu broni palnej). Truciznę z powodzeniem przetestowano na kocie, ale pod każdym innym względem plan okazał się porażką. Elektrownia СКАЧАТЬ