Marksizm. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ rewolucja zostanie sprowokowana przez agitację. Bieg historii jest opisany przez materializm historyczny, który za siłę sprawczą zmian społecznych uznaje rozwój sił wytwórczych. Jednakże czasami Marks twierdził, że siły wytwórcze same doprowadzą do upadku społeczeństw klasowych i do zalania rynku obfitością towarów, kiedy indziej zaś mówił, że potrzebna będzie akcja zbrojna plus silna działalność propagandowa i organizacyjna. Raz twierdził, że nadprodukcja jest wystarczającą przyczyną upadku kapitalizmu, kiedy indziej głosił, że i bez nadprodukcji można i trzeba kapitalizm obalić. Wtedy podkreślał, że materializm historyczny to nie tylko determinizm ekonomiczny, lecz także efekt zrozumienia konieczności dziejowych. „Die Menschen machen ihre eigene Geschichte, aber sie machen sie nicht aus freien Stücken” („Ludzie kierują swoją historią, ale nie tak, jak chcą”).

      (2) Każda rewolucja przyspiesza bieg historii versus niektóre rewolucje oddalają zwycięstwo komunizmu. Historycznie znaczące rewolucje są efektem antagonizmów klasowych. Czasem Marks twierdził, że każda rewolucja ma znaczenie dla postępu dziejowego, bo tylko przez rewolucję dochodzi do zmiany ustroju społeczno-ekonomicznego, a kiedy indziej uważał, że niektóre rewolucje są tylko nieposkromionym wybuchem społecznego gniewu, który hamuje lub cofa historię. W teorii nie wiadomo zatem, kiedy komuniści powinni wspierać rewolucję, a kiedy ją tłumić. Decyzje koniunkturalne można zawsze przedstawić jako programowe.

      (3) Proletariat sam wie, do czego dąży versus trzeba mu wpoić proletariacką świadomość, ponieważ jego własna świadomość jest drobnomieszczańska. Do zwycięstwa komunizmu prowadzi rozwój nauki i techniki. Trzeba wspierać ich postęp i przyspieszać ich rozwój. Materializm historyczny przewiduje wzrost produkcji i poprawę warunków życia. Ale poprawa poziomu życia tłumi zapał rewolucyjny. Proletariat adaptuje się do lepszych warunków i przestaje dążyć do obalenia kapitalizmu. Mogąc być klasą przodującą, staje się zatem klasą wsteczną. Marks z jednej strony popierał wojny niepodległościowe i wszelkie bunty przeciw wyzyskowi, z drugiej strony wspierał związki zawodowe, które były przeciwne walce bezpośredniej.

      (4) Walka klasowa jest zjawiskiem globalnym i przebiega jednolicie na całym świecie versus komunizm może powstać w jednym kraju. Determinizm ekonomiczny prognozuje wybuch ostatecznego kryzysu. Jednakże nie wiadomo, czy ostateczny przewrót nastąpi w obrębie izolowanego rynku, czy musi ogarnąć cały świat. W przypadku lokalnego kryzysu nadprodukcji kapitaliści i zwolennicy reakcji łatwo ustabilizują sytuację przez wzrost eksportu. Natomiast na globalny kryzys trzeba będzie czekać nie wiadomo jak długo (por. punkty 2 i 3). Marks czasem wspierał jedną koncepcję, czasem drugą.

      (5) Komuniści idą do walki sami versus idą z sojusznikami. Z jednej strony trzeba osiągnąć jedność klasowego myślenia. Z drugiej strony jednak komunistyczny program splata się z programem socjalistycznym lub anarchistycznym i upodabnia do nich. Czasem Marks sądził, że partia komunistyczna musi siłą narzucić swój program lub stać się partią mniejszościową, by nie utracić tożsamości ideologicznej. Kiedy indziej uważał, że partie dzielą się na postępowe i wsteczne i że trzeba iść z postępowymi nawet za cenę utraty teoretycznej jasności własnego programu. Z jednej strony narzucał dyscyplinę programową, z drugiej strony chciał przewodzić całej Międzynarodówce.

      (6) Po rewolucji powstanie społeczeństwo obywatelskie versus po rewolucji nastąpi dyktatura proletariatu. W przeszłości efektem rewolucji było w najlepszym razie społeczeństwo obywatelskie. Takie społeczeństwo dba o wolność, prawa człowieka i demokrację, jednak realizacja tych celów powoduje, że odradzają się egoizm i kapitalizm. Człowiek nie jest w stanie uwolnić się od opresyjnego społeczeństwa i nie może wypracować w sobie swej istoty gatunkowej. Czasem Marks uważał, że należy się z tym pogodzić i w okresie przejściowym należy utrzymać kapitalizm w połączeniu z dyktaturą proletariatu, kiedy indziej uważał, że żadnego okresu przejściowego nie będzie, bo komunizm zwycięża nieodwołalnie przez upadek kapitalizmu.

      1. Materializm historyczny

      W sposób zwarty i kompletny Marks przedstawił materializm historyczny we wstępie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej napisanym w 1859 roku. W tym tekście wprowadza swą specyficzną terminologię: „produkcja ludzkiego życia”, „społeczne stosunki produkcji”, „pełna suma stosunków produkcji”, „materialne siły wytwórcze”, „gospodarcza struktura społeczeństwa”, „prawna i polityczna nadbudowa”, „świadomość społeczna”. Pisze zatem we wstępie, że życie człowieka jest produktem społecznym, czyli dowolna jednostka nie jest postacią zasadniczo ukształtowaną przez rodzinę i szkołę – choć te instytucje mają też jakiś marginalny wpływ – tylko jest taką osobą, jaką uczyniły ją „stosunki produkcji, które odpowiadają określonej fazie rozwoju materialnych sił wytwórczych” (Tucker 1978, s. 4). Inaczej mówiąc, warunki biologicznego przetrwania mają moc wyznaczania podstawowych kierunków działania każdego człowieka. Jeśli ktoś musi ciężko pracować, by zdobyć żywność, odzież i mieszkanie, to nie będzie mieć siły ani czasu na cokolwiek poza tym. Nie zostanie wynalazcą, podróżnikiem, naukowcem, inwestorem ani kapłanem. Pozostanie częścią proletariatu (lub jak może dziś powiedzielibyśmy: prekariatu) zabiegającego o codzienne przetrwanie. Natomiast ten, kto ma środki na utrzymanie i nie pracuje ponad siły, ma też nadwyżkę czasu, pieniędzy i pomysłowości, by ułożyć sobie życie zgodnie z własnymi pragnieniami i ambicjami. Ma autonomię wewnętrzną i kapitał społeczny, czyli pozytywną wolność realizacji wybranych celów przy wykorzystaniu istniejących instytucji państwa i społeczeństwa. Materializm historyczny odwołuje się – jak widzimy – do zjawisk masowych i wysoko zagregowanych, pojawiających się w wyniku działania wielu pozornie nieskoordynowanych sił i tendencji.

      Pełna suma tych stosunków produkcji tworzy gospodarczą strukturę społeczeństwa, rzeczywisty fundament, na którym wznosi się prawna i polityczna nadbudowa i której odpowiadają określone formy społecznej świadomości (cyt. za: Tucker 1978, s. 4).

      W następnym zdaniu pada sławne sformułowanie: „byt określa świadomość”. Jaki charakter ma to twierdzenie? Czy jest to empiryczna generalizacja, czy propozycja interpretowania złożonych zjawisk przez prostsze, czy perswazyjne zalecenie, by jedynie fakty składające się na materialne warunki życia uznać za podstawę prawa, kultury i społecznej świadomości? Marks nie odpowiada na te pytania. Być może dostrzega, że każda odpowiedź byłaby niezadowalająca. Po pierwsze, wszelkie empiryczne generalizacje są pozbawione konieczności. Po drugie, każda interpretacja jest zabiegiem obciążonym subiektywnymi założeniami, czyli nie mieści się w jego koncepcji nauki. Po trzecie, postulat metodologiczny, by jedynie warunki materialne uznać za przyczyny sprawcze w życiu społecznym, jest albo arbitralny, albo oparty na błędnym kole. Jest arbitralny, jeśli Marks nie ma dla niego uzasadnia, a nie ma. Jest oparty na błędnym kole, jeśli Marks za uzasadnienie przyjmie tezę, że jest to najlepsza metoda dochodzenia do prawdy o funkcjonowaniu społeczeństwa. To jednak, że jest to najlepsza metoda, należało udowodnić, więc nie można tego z góry zakładać. Ostatecznie więc, ponieważ Marks niczego nie wybrał, materializm historyczny nie ma dającej się jasno sprecyzować treści. Nie odwołuje się do jakichś wyróżnionych zależności między gospodarką i świadomością społeczną, tylko ogólnikowo stwierdza, że ta zależność musi zachodzić. W każdym konkretnym przypadku postulowana zależność sprowadza się zatem do trywialności. Z góry postuluje się, że musi zachodzić jakiś związek między warunkami materialnymi i związaną z nimi kulturą codziennego życia. Ten związek ma być „jakiś”, ale nie wiadomo jaki. Wystarczy powiedzieć: to społeczeństwo jest protestanckie, a tamto katolickie; pierwsze ma lepsze wyniki ekonomiczne niż drugie; zatem pierwsze ma lepsze wyniki, ponieważ СКАЧАТЬ