Бадиият жозибаси. Эркин Рахмонов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ style="font-size:15px;">      Икки сўз ийҳом кўрсаткичи қилинган ушбу байтда “ой бошинда” сўзларининг биринчиси истиорадир, яъни “ой” сўзи билан “ойдек қиз” тушунчаси ифодаланган. Байтнинг иккинчи мисраси тубандагидек икки мазмун ифодасига мувофиқдир:

      1. Ушбу ойнинг дастлабки кунларида фитналар содир бўлади;

      2. Ушбу ойдай гўзалнинг бошида фитнали хаёллар бор.

      Иккинчидан, таъбирли ийҳомлар. Шоир байтда иборани ийҳом кўрсаткичи қилиб олади. Заҳириддин Муҳаммад Бобурдан:

      Ичгуча жои ажал кўнглумда ул соқий дурур,

      Тўлғуча паймонам ул соқий била боқий дурур.62

      Байтдаги “тўлғуча паймонам” ибораси “қадаҳим тўлгунча” ва “куним битгунча, ажалим етгунча” маъноларини англатади.

      Таъбирли ийҳомларнинг муваффақиятли намуналаридан бири замонамиз шоири Эркин Воҳидовнинг “Георгий Аъзамов хотирасига” номли шеърида учрайди:

      Сен музаффар кетдинг, биз эса, аттанг,

      Бизлар сени бой бериб қўйдик.

      Бир қарашда “ютқазиб қўйдик” маъносидаги “бой бериб қўйдик” иборасининг иккинчи маъноси “сендан жудо бўлдик” тарзидадир.

      Учинчидан, талмеҳли ийҳомлар. Ийҳом кўрсаткичига айлантирилган сўз тарихий, адабий, асотир қаҳрамонлари исми шарифи бўлади. Атойи бир ғазалида шундай ийҳом яратадики, бунда бир эмас, икки талмеҳ қатнашгандир:

      Пари рухсораларнинг Хисрависен,

      Сенингдек жони Ширин қанда бўлсун.63

      Китобхон биринчи ийҳом кўрсаткичини тарихий шахс Хусрв Парвез ва шоҳ маъноларида тушунса, иккинчи ийҳом кўрсаткичи – Хусравнинг маъшуқаси Ширин ва унинг луғавий маъносини ундан-да тезроқ идрок этади.

      Тўртинчидан, тасҳифли ийҳомлар. Буларнинг табиати шундайки, шоир ийҳом кўрсаткичининг иккинчи маъносини бирозгина фонетик ўзгариш билан юзага чиқаради. Мавлоно Саккокийдан:

      Кўруб гултек юзинг рангини кўздин юз чаман бўлди,

      Ақиқ эрнингни кўргали кўзум ҳоли Яман бўлди. (Ҳаёт васфи, 257-бет).

      Китобхон ақиқ ва Яман таносибини идрок этмасдан бурунроқ “Яман” сўзини “ёмон” маъносида ҳам тезроқ тушунади.

      Тил нуқтаи назаридан ёндошилса, ийҳомлар фонетик, морфологик ва синтактик усулларда яратилади. Ийҳомларнинг асосий қисми морфологик усулда яратилади, яъни китобхон бирор сўзни икки маънода тасаввур этишда унинг тажнислик – омонимик хусусияти жиҳатидан ёндашади. Ўқувчи биладики, сўз кўп маънолилик хусусиятига эга, шунинг учун у сўзнинг янги маъносини ўйлаганда аввало омонимлик хоссасидан келиб чиқади. Масалан, Гадоийнинг қуйидаги байти мутолаасида:

      Магар топкай нишони ногаҳон лаълингнинг оллинда,

      Кўзум ёш элчисин ҳар дамда юз сори равон айлар. (Ҳаёт васфи, 493-бет).

      “Юз” сўзининг “чеҳра” маъносидан ташқари, омоними – миқдорни билдирувчи 100 маъноси ҳам бор. Шунинг учун китобхон иккинчи мисрани қуйидагидек икки маънода тушуниши мумкин:

      1. Кўзим кўз ёши элчисини чеҳра томонга йўллайди.

СКАЧАТЬ