Бадиият жозибаси. Эркин Рахмонов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ номи бироз ўзгартирилиб, бошқа маъно билдирувчи сўзга айлантирилади. Масалан, “Ёмон” – “Яман”; “Тўхтамиш – тўқтамиш” сингари…

      Яна бир хил анъанавий ийҳомлар ҳам борки, бунда шахмат доналари атамалари, шахмат сатҳи-майдони тушунчалари ва уларнинг луғавий маънолари асосида ийҳом санъати яратилади. Биз юқорироқда “Муҳаббатнома” ва “Латофатнома” достонларидан бунга мисоллар келтирган эдик.

      Ийҳом санъати ийҳом кўрсаткичлари миқдори жиҳатидан ҳам тасниф қилинса, бунинг бешта навини кузатиш мумкин.

      Биринчи навида шоир байтда бир сўзни ийҳом кўрсаткичи қилиб олади. Масалан, мавлоно Муқимий “нори” сўзининг “анори” ва “нари” маъноларини назарда тутиб, қуйидаги ийҳомли байтни яратган:

      Боғи васлидин узарга олма қилсанг илтимос,

      Нозлар бирла дегайким: “Олма йўқтур, нори бор!”57

      Китобхон танноз қиз сўзларини қуйидаги икки маънода тушунади:

      олма йўқ, анори бор;

      олма йўқ, нари бор!

      Иккинчи навида шоир бир байтда икки сўзни ийҳом кўрсаткичи қилиб олади. Бу ҳам икки хил бўлади:

      а) санъаткор байтнинг ҳар бир мисрасида биттадан сўзни икки маънода қўллайди:

      Тун кеча ҳусни талъатидин тонгға қолди ой,

      Туш бўлса кун юзига нишон заволидур.58

      Байтдаги “тонг” сўзи “эрталаб, тонг” ва “лол, ҳайрат” маъноларида ийҳом ҳосил қилганидек. “туш” сўзи “туш пайти” ва “рўпара, юзма-юз” маъноларида ийҳом кўрсаткичига айлантирилган.

      Айни шу ҳолатни Ҳофиз Хоразмий киши исми ва тахаллусининг луғавий маъноларига суяниб юзага чиқаришга муваффақ бўладики, бу ўзбек Ҳофизининг йирик шоирона қудрати намойишидир:

      Мақомим оқибат Маҳмуд бўлғай,

      Агар тесангки, Ҳофиздур Аёзим.59

      Муаллиф “Маҳмуд” сўзида машҳур Султон Маҳмуд Ғазнавийни ва “юксак, мақталган” маъноларини қўллаган; “Ҳофиз”да эса, ўзини, яъни Ҳофиз тахаллусли шоирни ва “Қуръон”ни ёд билувчи маъноларида ишлатган.

      б) бир байтда икки сўзни ёнма-ён қўллаб, ҳар иккисини икки маънода талқин қилади. Бу ёндош сўзлар кўпинча грамматик алоқада ҳам бўлиши ёки бўлмаслиги мумкин.

      Мавлоно Лутфийдан:

      Ўлсам демангиз кўзигаким, қўрқмагай ул,

      Чун ваҳми ажал мардуми беморда бўлғай.60

      Байтдаги “мардуми бемор” икки маъноли бўлиб, буни “касал киши” ва “хумор кўз” маъноларида идрок этиш мумкин.

      Учинчи навида шоир бир байтда учта сўзни ийҳом кўрсаткичи тарзида келтира олади. Мавлоно Лутфий қуйидаги байтда “Ҳижоз”, “Мақом”, “Ироқ” сўзларини икки маънода қўллаган: “Ҳижоз” – куй номи ва вилоят номи; “мақом” – жой, маскан ва мусиқадаги “мақом”; “Ироқ” – мамлакат номи ва “йироқ”:

      Лутфий, Ҳирида қолмади шеърингга муштари,

      Азми Ҳижоз қилки, мақоминг Ироқ эмиш. (Лутфий, 63-бет).

      Тўртинчи СКАЧАТЬ