Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ padşah bu çərçivənin xaricində qərarlar verə bilməz, hərəkət edə bilməz. Osmanlı protokolunda baş nazirlə eyni sırada və lakin mənən ondan da irəli olan, alimlərin rəisi Şeyxülislamın başında olduğu Təşkilatın bir funksiyası da, qərar və qanunnamələrin Şəriətə uyğunluğunu yoxlamasıdır. Bu mətnlər, Şeyxülislamlıq tərəfindən nəzarət edilib, üstün hüquq olaraq qəbul edilən qaydalara uyğunluğu təsdiqləndikdən sonra qüvvəyə minirdilər. Prof. Ömər Lütfü Barkan belə yazır:

      "Padşahların iradələrinin qeydsiz-şərtsiz bir qanun halına keçməkdə olduğu zamanlarda Osmanlı İmperatorluğunda, bir yenilik, “Şər-i şərifə uyğundur” qeydiylə icra edilmişdir. Köhnə qanun hökmlərini ləğv edən yeni bir qanun, eynilə köhnələrində də vaxtilə olduğu kimi, “Şər-i şərifə uyğundur” qeydiylə qüvvəyə minmişdir". (N. Kösoğlu tərəfindən seçilmiş, “Hüquqa bağ-lılıq baxımından, köhnə türklərdə, İslamda və Osmanlıda dövlət”, İstanbul, 2004, s. 246) Şəriətlə əlaqədar olmayan xüsuslarda isə "Şəri məsləhət deyil, necə əmr edilmiş isə elə hərəkət edilmək lazım gəlir." qeydi qoyulmaqdadır. Ayrıca, İslam cəmiyyətindəki ümumi fətva ənənəsinin dövlət həyatındakı əks inikası, ediləcək hərəkətin Şəriətə yəni hüquqa uyğunluğunun fətvasının alınması lazımdır ki, bunu da din/hüquq alimləri və mərkəzdə Şeyxülislamlıq Təşkilati verir.

      İslam hüququ, ümumiyyətlə, xüsusi hüquq problemlərini təşkil etdiyi, cəmiyyət sahəsini ənənə və məsləhətə buraxdığı üçün üstün hüquq olaraq “Şər-i şərif” yanında “qanunu qədim” və “münif” anlayışları inkişaf etdirilmişdir. Yəni Şeyxülislamlıq, qərar və proseslər haqqında hökm verərkən, yalnız Şəriəti deyil – ki bu şəxslərin haqq və azadlıqlarını qorumaqdadır – eyni zamanda, o mövzuda köhnə padşahların nümayiş etdikləri qurucu hüquq qanunlarını və dövlətin, xalqın mənfəətlərini də güdəcəklər. Dövlət həyatını təşkil edən və sultanı yaxud ənənəvi hüquq deyilən bütün qanunnamələr belə bir yoxlamadan keçdikdən sonra qüvvəyə minir. Xüsusi Osmanlı nizamında, yoxlama və məhdudlaşdırma yalnız iç hüquqla əlaqədar deyil; müasir zaman və konstitusiyaların “siyasi qərarlar” deyib, yoxlamadan kənarda qoyduğu sahələr də, məsələn ən ciddi qərar olan müharibə qərarları da bu yoxlamaya tabedir. Osmanlı Xaqanı hər hansı bir dövlətə müharibə elan edəcəyi zaman, bu qərarının uyğun olduğuna dair Şeyxülislamdan fətva almaq məcburiyyətindədir. Çağımız idrakının belə qavramaqda çətinlik çəkdiyi, bu, hüququn üstünlüyü inancının, Misir Səfəri, İkinçi Vyana Səfəri kimi fətva almaqda çox çətinliklərin çəkildiyi maraqlı nümunələri yaşanmışdır. Ayrıca, padşah dəyişmələri də mütləq fətvaya söykənmək məcburiyyətindədir, yəni hüquqa uyğunluğunun səlahiyyətli mərcilər tərəfindən sənədləşdirilməsi zəruridir.

      Bax bu nöqtədə, yuxarıda işarə etdiyimiz üləma-yeniçəri xüsusi əlaqəsi doğulur: Yeniçəri mərkəzi nüfuzun hüquqa uyğunluğunu nəzarət edən Şeyxül-islamlığın tətbiq edici gücüdür. Bu mövzuda üləma-yeniçəri həmrəyliyi, halın zərurətiylə bir ənənə halına gəlsə də, Qanuni Sultan Süleyman Xan dövründə bir qanunnamədən də danışılmaqdadır.

      "Dövlət idarəsi üləma ilə vükəlaya təqdim edilmişdir. Padşahın doğru yoldan sapması halında üləma və vükəla ordu rəislərini vəziyyətdən xəbərdar edərək padşahı taxtdan endirib, yerinə xanədan ərkanından digərini seçəcəklər." (Ord. Prof. Dr. Rəcai Qalib Okandana istinadla N. Kösoğlu, haq-qında danışılan əsər, s. 251)

      Hər nə şəkildə olursa-olsun, padşahların dəyişdirilməsində "hal fətvası"nın alınması Osmanlının sonuna qədər davam etmişdir. Hökumət rəhbərliyinin qərarı ilə Sultan II Əbdülhəmid Xanı taxtdan endirərkən də, Şeyxülislamlıqdan fətva alınmışdır. Ancaq bu mövzuda bəzi şərhlər vermək lazımdır.

      Yuxarıdan bura qədər izah etdiklərimiz, təşkilatların ibtidai səviyyədəki görünüşləridir; bir də bunların sui-istifadə edilməsi və təşkilatların çöküş dövründəki görünüşləri vardır. Yüksəliş dövrlərində təşkilatların, quruluş qanun və məqsədlərinə ən uyğun zamanlarının olduğu qəbul edilə bilər. Ancaq, bu zamanlarda da, mövqelərin və səlahiyyətlərin sui-istifadə edilməsi söz mövzusu ola bilər. Necə ki, yeniçəri qiyamlarında "Şəriət isterük", yaxud "Şər' ilə davamuz vardur" deyə üsyan çıxararkən, hüquqa zidd qərarlar qarşısında "hüquqa uyğunluq istəyərik" deyilmək istənsə də, tarixi bir çox nümunələrində görüldüyü kimi, işin əsası dəfələrlə maaşların artırılması yaxud bir iqtidar çəkişməsinin fitnəsidir. Xüsusilə Veziriazamlık (Baş nazirlik) yaxud “Divan Vəzirliyi” kimi yüksək mövqelər, yeniçərilərin tez-tez istifadə edildiyi siyasi çəkişmələrin mövzusu olurlar. Bənzəri vəziyyətlərdə “hal fətvaları” da, uydurma bir işə dönüşür.. Sözgəlişi Sultan Həmidin “hal fətvası”nda, bu padşahın müqəddəs kitablara hörmətsizlik etdiyi yolunda komik iddialar da olmuşdur.

      Nəticədə bu həmrəylik, yeniçəriliyin 1826-cı ildə ləğv edilməsinə qədər müxtəlif ardıcıllıqla davam edir. Fətva ənənəsi isə, imperatorluğun sonuna qədər davam edir, yəni əsgərin siyasətə birbaşa qarışmasıyla başlayan çevriliş təşəbbüslərində də fətva almaq yaddan çıxmayıb.

      Ocağın ləğvindən sonra hərbi təhsil, ümumiyyətlə, qərbli mütəxəssislərin istiqamət verməsiylə və yeni bir intizam anlayışı yerləşdirilməyə çalışılar. Tənzimatdan sonra mərkəzdə güclü bir Osmanlı bürokratiyası meydana gəlir. Əsasən faktiki gücünü itirmiş olan mədrəsə mənşəli üləma, yeni bürokratiya qarşısında ikinci plana keçir, təsiri azalar.

      Yeniçəriliyin ləğvinin, uzun müddət əsgərlərin siyasətdən kənar qalmalarına təsirli olduğu deyilmişdir. (HAQQINDA Turan Alkan, Ordu və Siyasət, Ank. 1992, s. 11) Ancaq bu səfər də bir-biriylə bağlı iki başqa faktor ortaya çıxır. Tənzimat illərindən sonra Osmanlı Dövlətinin çökəcəyi qorxusu az qala bütün Osmanlı ziyalılarını düşündürən və çarələr axtarmağa məcbur edən məş-hur bir psixologiya idi. Bu vaxt, xüsusilə, Hərb Məktəbində xarici dil öyrənilməsiylə xarici nəşrlərə maraq artır və rahat bir təbliğat mühiti meydana gəlir. Çünki bu gənclər təsadüfən əllərinə keçən, yaxud xüsusi olaraq çatdırılan bu nəşrləri çoxistiqamətli qiymətləndirə biləcək səviyyədə deyildirlər. “Kuleli hadisəsi”ni saymazsaq, Yeniçərilərin ləğvinin əllinci ilində, 1876-cı ildə iki əsgər Hüseyn Avni və Mütercim Rüştü Paşa ilə iki vətəndaş Hayrullah Əfəndi və Midhat Paşa, Sultan Əbdüləziz Xana çevriliş həyata keçirərlər. Hərb Məktəbi komandiri Süleyman Paşa da çevrilişə qatılar. Bu çevriliş üçün də fətva alınmışdır.

      Sultan Əbdüləziz Xanın ölümündən dörd gün sonra həyat yoldaşlarından birinin qohumlarından olan Kolağası Çərkəz Həsən Bəy, Nazirlər kabineti yığıncağına hücum edərək, çevriliş edən Serasker Hüseyn Avni Paşanı, Xarici işləri naziri Rəşid Paşanı və iki dövlət adamını öldürür. Bu da təkbaşına hazırlanmış çevriliş kimidir.

      1876-cı ildə СКАЧАТЬ