Mustafa Kamal Atatürk. Edip Semih Yalçın

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ mərasim “Bed-i Əlifba”dır⁹³. O zaman bütün uşaqlar bu mərasim keçirildikdən sonra məhəllə mək-təbinə gedirdilər⁹⁴. Yeni paltarlar geyinmiş, içində əski əlifba, hətta “Qurani-Kərim” olan naxışlı çantanı boynuna taxmış uşaq öz evində gözləyər, daha sonra müəllimin – xocanın rəhbərliyi altında iki-iki düzülmüş uşaqlar cərgəylə yeni şagirdin evinin önünə gələr, burada təzə yoldaşları dərhal sıranın önünə keçirilərdi. Uşağın anası və bü-tün məhəllə qadınları gözyaşları içərisində evin pəncərəsindən dəs-tənin uzaqlaşmasını izlər, uşaqların yaxşı təhsil ala bilməsi üçün dua edərdilər. Sonra dəstə ilahi oxuya-oxuya küçələrdən keçər, xalq onları duayla yola salar, beləcə, məktəbə gedib çatardılar. Burada uşaqlar öz yerlərini tutar, yeni şagird sarıqlı müəllimin rahləsi⁹⁵ önündə diz çökər, qarşısındakı əlifba kitabından müəllimin barmağıyla göstərdiyi hərfləri təkrarlamaq şərtilə hecalar oxuyar, mərasim bu şəkildə sona yetərdi”⁹⁶.

      Lord Kinrossun əsərində yer alan məlumatlara görə, Mustafa Kamal illər sonra məktəbə başlama mərasimi haqqında belə deyib: “Məhəllə məktəbinə getdiyim gün səhər anam mənə ağ əntari geyindirmiş, başıma qızılı işləməli sarıq sarıyaraq bəzəmişdi. Əlimdə qızıl suyuna çəkilmiş budaq da vardı. Sonra xoca əfəndi yanındakı uşaqlarla birlikdə evimizin yaşıllıqlarla bəzənmiş qapısına doğru gəldi. Dua bitər-bitməz hörmət əlaməti olaraq anam-la xocanın əllərini öpdüm. Arxadan gələn yeni yoldaşlarımın alqış-ları altında şəhərin küçələrindən keçərək məscidin yanındakı mək-təbə getdik. Ora çatdığımız zaman yenidən dualar oxundu. Sonra xoca əlimdən tutaraq məni boş bir otağa apardı. Orada “Quran”ın müqəddəs kəlamlarını mənə izah etməyə başladı”⁹⁷.

      Məqbulə xanımın verdiyi məlumatlara görə də, “atası Mustafa-nın əlindən tutaraq məktəbə aparıb”⁹⁸.

      Təəssüf ki, Mustafa Kamalın ilk təhsilinə başladığı, Qoca Qasım Paşa mə-həlləsində yerləşən, adından da (“Fatma Molla Qadın məktəbi”) qa-dın məktəbi olduğu bilinən⁹⁹ bu məhəllə məktəbində keçən həyatıyla bağlı ətraflı məlumat yoxdur. Lakin ibtidai təhsil dövründə Şəmsi Əfəndi Məktəbində baş verdiyi söylənilən “üsyan” hələ kiçikkən psixologiyasını müəyyən etmək, göstərmək üçün diqqətçəkən faktdır. Əhməd Behnan Şapolyonun mənbə qeyd etmədən haqqında yazdığı bu hadisə Mustafa ilə “sevmədiyi yeganə müəllimi – onlara hüsnxətt dərsi verən Çopur Hafiz Əmin Əfəndi” arasında baş vermişdi: “… Hafiz Əmin Əfəndi bütün uşaqları yerdə oturdaraq dizlərinin üstündə yazı yazdırırdı. Mustafa (Kamal) buna heç cürə dözə bilmirdi. Bir gün qəfil ayağa qalxdı. Müəllimi Çopur Əmin Əfəndi ondan: “Nə üçün oturmursan?” – soruşdu. “Dizlərim ağrıyır”. Müəllim: “Sənə otur deyirəm”, – deyəndə kiçik Mustafanın üzü qıpqırmızı oldu. “Oturmayacağam”, – deyə, bağırdı. Müəlliminin: “Mənə üsyan edirsən?” – sualına “Bəli, üsyan edi-rəm”, – cavabı verdikdə bütün uşaqlar bir ağızdan:“Biz də üsyan edirik”, – qışqırmağa başladılar. Müəllim isə bu hərəkət qarşısında qəbahətini anlayaraq məsələni sülhlə həll etdi”¹⁰⁰.

      Bu hadisə, çox ehtimal ki, məhəllə məktəbində baş verib. Çünki Şəmsi Əfəndi təzə açdığı və yeni metodla təhsil verdiyi məktəbində şagirdləri “şam ağacı qoxusu verən gözəl-gözəl taxta-lardan düzəltdirdiyi və bunları müəllimin keçə biləcəyi şəkildə iki cərgə ilə düzdürdüyü” skamyalarda oturdaraq dərs keçirdi. Müəlli-min stolu, qara lövhə, təbaşir və silginin olduğu¹⁰¹, o zamana görə son dərəcədə inkişaf etmiş şəkildə və çox yeni olan bu məktəbdə yu-xarıda haqqında danışılan hadisənin baş verməsi mümkün deyildi. Belə ki Lord Kinross da bu üsyan hadisəsinin “Mustafa Kamalın Şəmsi Əfəndi Məktəbinə getməzdən əvvəl qısa bir müddət oxuduğu Məhəllə məktəbində baş verdiyini və bundan sonra da atası Əli Rza Əfəndinin oradan uşağını alaraq Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçirdi-yini”¹⁰² yazır. Məqbulə Atadanın xatirələrində böyük qardaşının “Məhəllə məktəbində bir ay yarım oxuduğundan, razı qalmadığından atasının təşəbbüsüylə oradan çıxarıldığından”¹⁰³ danışması həm hadisənin Məhəllə məktəbində baş verməsi ehtimalını gücləndirir, həm də kiçik Mustafanın bu məktəbdən çıxarılaraq Şəmsi Əfəndi Məktəbinə verilməsinin səbəbini izah etmiş olur.

      Şəmsi Əfəndi məktəbi

      Atatürkün təhsil həyatının, şəxsiyyətinin və düşüncələrinin for-malaşmasında təsiri olan, üzərində dayanılacaq ən əhəmiyyətli qu-rum Şəmsi Əfəndi məktəbidir. Mustafa Kamalın ilk müəllimi Şəmsi Əfəndi (1852-1917)¹⁰⁴ müsəlman türklərə də özəl məktəb açmaq im-kanı verən 1869-cu il tarixli “Maarif nizamnaməsi”nin verdiyi imtiazdan yararlanaraq ibtidai məktəb açmaq üçün cəhd edib. 1872-ci ildə Selanik şəhərinin Səbri Paşa küçəsindəki Çərşənbə Dərgahı adlı təkkənin qarşısında, birmərtəbəli kiçik binada məktəb açıb. Mövcud araşdırmalara görə, Şəmsi Əfəndi məktəbi¹⁰⁵ İslam Tədris Cəmiyyəti tərəfindən 1865-ci ildə İstanbulda açılmış məktəbdən son-ra bir türkün açdığı ilk özəl məktəbdir.

      Məhəllə məktəbləri ilə sıbyan¹⁰⁶ məktəblərinin öz tədris və təh-sil fəaliyyətlərini qədim ənənə və üsullara görə davam etdirdikləri bir zamanda Şəmsi Əfəndinin açdığı məktəb həm dərs vasitələri, həm istifadə edilən pedaqoji metodlar baxımından daha çox inkişaf etmişdi, üstün mövqedə dayanırdı. Müqayisə edildikdə görünürdü ki, Şəmsi Əfəndinin şagirdləri rüşdiyyənin son sinif şagirdlərindən daha yaxşı qəzet oxuya bilir, daha yaxşı yazır, hesablamağı bacarır və coğrafiya xəritələrindən daha gözəl baş çıxarırlar. Məhz bu səbəbdən də Atatürkün atası Əli Rza Əfəndidə daxil olmaqla bəzi valideynlər uşaqlarını məhəllə və ya sıbyan məktəblərindən çıxarıb Şəmsi Əfəndinin məktəbinə yazdırırdılar.

      Şəmsi Əfəndinin məktəbi 1890-cı ildə, yəni Mustafa Kamal üçüncü sinifdəykən Fevziyə məktəbiylə birləşdirildi və dördü “ilk”, dördü də “orta”sinif olmaqla səkkizillik rüşdiyyə halını aldı. Şəmsi Əfəndinin də müəllimlik etdiyi məktəbdə Mustafa müəyyən müd-dət təhsil aldı. Atası Əli Rza Əfəndi 28 noyabr 1893-cü il tarixdə vəfat etdiyi zaman Mustafa altıncı sinfi, yəni məktəbin orta qisminin iki sinfini bitirmişdi¹⁰⁷.

      Əli Rza Əfəndinin ölümündən sonra anası Zübeydə xanım on-ları qardaşının Lankazadakı ciftliyinə apardığı üçün Mustafanın məktəb həyatına qısamüddətlik fasilə verildi. Onu Lankaza ətrafında Rum Kilsə məktəbinə göndərmək istəsələr də, Mustafa Kamal buna razılıq vermədi. Ciftlik ətrafında yaşayan Arnavutlu yazıçı Kamil Əfəndi və qonşuları Xədicə xanımın verdiyi dərslərdən də razı qalmayan anası təhsilini davam etdirməsi üçün Mustafa Kamalı Selanikdəki bibisinin yanına göndərdi.

      C. СКАЧАТЬ