Mustafa Kamal Atatürk. Edip Semih Yalçın

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ ilk hərbi təhsillərini də burada alırdılar. Mistafa Kamal qısa müddətdə müəllimlərin, komandirlərin diqqətini çəkən şagird kimi özünü ətrafındakı insanlara sevdirə bilmişdi. Xatirələrində deyildiyinə görə, Rüşdiyyədə oxuyarkən riyaziyyata xüsusi maraq göstəribvə bu dərsdə sinfin “müzakirəçiləri”¹²³ arasına girə bilib. Çox sevdiyi bu dərsin müəllimi Üsküplü Yüzbaşı Mustafa Səbri bəy istedad, yaradıcılıq və yetkinliyini görərək ona “Kamal” adını verib. Beləcə, Mustafanın özündən, yoldaşlarından fərqli, üstün vəziyyətini görüb, onun daha yaxşıya, daha gözəl şeylərə can atması üçün davamlı həvəs göstərməsinə səbəb olub. Yəhya Akyüzün ifadəsi ilə desək: “Bu çox əhəmiyyətli tarixi hadisəni Mustafa Kamal Atatürkü davamlı olaraq daha böyük uğur və gözəl xüsusiyyətlər ardınca getməyə vadar edən hərəkət kimi dəyərləndirmək lazımdır”¹²⁴. Bundan başqa, Mustafa Kamal Atatürkün bir lider kimi ağıllı, “hesab-kitab bilən adam” olmasında, həqiqətən, rol oynayan amil kimi riyaziyyat sevgisi qəbul edilərsə, yüzbaşı Mustafa bəyin ona istiqamətverici təsiri daha böyük əhəmiyyət qazanmış olar.

      Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində Mustafa Kamala xüsusi diqqət göstərən müəllimlərindən biri də fransız dili müəllimi yüzbaşı Na-kiyüddin Bəydir. Atatürk 22 sentyabr 1924-cü ildə Samsunda müəl-limlərin təşkil etdiyi bir çay mərasimində Nakiyüddin bəylə qarşılaşıb və haqqında belə deyib: “… Bununla bərabər xatırlamaq l-zımdır ki, əsl və fədakar müəllimlər, pedaqoqlar az deyildilər. On-ların bizə verdiyi savad, əlbəttə, nəticəsiz qalmayıb. İndi burada bir ali insanla rastlaşdım. Rüşdiyyədə birinci sinifdə oxuyarkən müəllimim olub. Mənə ilkin bilikləri öyrədərkən gələcək üçün ilk fikirləri də o verib. Demək istəyirəm ki, ilk ilham ata-ana qucağından sonra məktəbdəki pedaqoqun dilindən, vicdanından, tərbiyəsindən alınır…”¹²⁵ .

      Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində 1908-ci ilə qədər iyirmi il fransız dilindən dərs deyən Nakiyüddin bəy gənc Mustafa Kamala bir tə-rəfdən gələcəklə bağlı nəsihət verib, o biri tərəfdən də: “Sən bu fran-sızcanı əldən vermə”, – deyib. Sonradan Mustafa Kamalın Şamda qurduğu “Vətən və hürriyyət” cəmiyyətinin Selanik şöbəsinin yaranmasında, 31 mart hadisəsinin yatırılmasında şagirdi Mustafa Kamalla birlikdə çalışan Nakiyüddin bəy Cümhuriyyət dövründə Atatürkün istəyilə millət vəkilliyinə namizəd göstərilib və üç çağırışda vəkil seçilib”¹²⁶.

      Həyatının sonuna qədər yanından ayrılmayacaq Nuri (Conker), Salih (Bozok) və Fuad (Bulca)¹²⁷ ilə yoldaşlıqlarının da formalaşdığı Selanik Hərbi Rüşdiyyəsində gənc Mustafa Kamal, sadəcə, məktəb dərslərilə də kifayətlənməyib. Dünyagörüşünü genişləndirmək, mədəni səviyyəsini yüksəltmək üçün həmin zamanın şərtləri daxilində ətrafında dərc olunan nəşrləri izlədiyi, yarışmalara qa-tıldığı görünür. O ərəfələrdə Selanikdə qabaqcıl fikirli bir neçə müəllim və yazar “Uşaqlara rəhbər” adlı həftəlik jurnal dərc edir-dilər. Təmiz türk dili uğrunda mübarizənin öndə gedənlərindən olan bu dərginin əksər sayında fənn və riyaziyyat mövzularında aparılan yarışmalarda qalib gələnlər arasında Hərbi Rüşdiyyənin son sinif şagirdlərindən Mustafa Kamalın da adı var. Bu onun geniş mədəniyyətini, oxuma, öyrənmə sevgisini, hələ uşaq deyilə biləcək yaşlarda dahi olduğunu göstərir. Sonradan türk dilini öz mənliyi ilə qovuşdurmaq üçün apardığı işlərin ilhamını ilk dəfə məhz bu dərgilərdəki yazılardan almış olduğunu düşünmək mümkündür”¹²⁸.

      B.Monastır Hərbi Liseyi və Frerlər məktəbi

      Osmanlı təhsil sistemi¹²⁹ içərisində idadilər ali məktəblərə tələbə hazırlayan orta dərəcəli təhsil qurumları kimi, həm mülki, həm də hərbi təhsilin əhəmiyyətli müəssisələri olub. İlk vaxtlarda “hazırlayan məktəb” və ya “hazırlıq sinfi” anlamında qəbul ediliblər. Rüşdiyyələr açılanda bunlara tələbə yetişdirən “sıbyan məktəbləri” üçün də istifadə edilən “idadi” anlayışı qısa müddət sonra geniş ya-yılıb və rəsmi olaraq “orta məktəb” mənasına gəlib¹³⁰.

      Fəaliyyətə başlayanda dörd illik olan, sonradan üç ilə endirilən idadilər 1904-cü ildə iki sinfin hərbi rüşdiyyələrə əlavə edilməsindən sonra öz fəaliyyətlərini bir illik olaraq davam etdirməyə başlayıblar. Bir ildə keçilən dərslərsə bunlardı: Din əqidəsi, Əxlaq elmi, makina, rəsm-həndəsə, kozmoqrafiya¹³¹, kitabət¹³², fransız dili, hikmət, kimya, rəsm, gimnastika. Bu sinifə on səkkiz yaşında, tələb olunan xüsusiyyətləri olan müsəlman və qeyri-müsəlmanlar qəbul edilirdilər.

      Lakin hələ İkinci Məşrutiyyənin əvvəllərində Bahriyə Nəzarəti, Bahriyə Hərbiyəsinə tələbə hazırlayan dörd illik Bahriyə İdadisini mərhələli şəkildə ləğv etmişdi. Daha avropasayağı tərzdə mülki idadi məzunlarından yarışma imtahanları ilə tələbə qəbul ediləcək-di. Qara idadiləri isə öz fəaliyyətlərini bütün II Məşrutiyyə dövrü (1908-1914) boyunca davam etdirdilər.

      1914-cü ilin əvvəllərində hərbi idadilərin səviyyəsi yüksəldilə-rək dərs proqramları yenidən hazırlandı. Buna görə də üç illik hərbi idadini bitirən hər kəs Hərbiyyəyə girməzdən əvvəl zabit namizədi olaraq altı ay xidmət edəcəkdi. Sonra bunlar Kuleli İdadisində top-lanaraq təkrar təhsil və tədrisə başlayacaqdılar. Burada da uğur qa-zananlar hərbi məktəblərə girə biləcəkdilər¹³³.

      Bu dövrdə Atatürkün yetişdiyi idadini saxlayan Monastır Ma-kedoniyanın ən əhəmiyyətli mərkəzlərindən biri, Osmanlı Dövləti dövründə də Selanik, Kosova ilə birlikdə Makedoniyanın üç əhə-miyyətli vilayətindən birinin mərkəzi idi¹³⁴.

      Mustafa Kamal lisey təhsili üçün Monastıra gəldiyi illərdə (1896–1898) burada uşaqlığını keçirdiyi Selanikdən fərqli mühitlə qarşılaşıb. Pelister (Perister) dağının ətəklərində qurulan şəhərin əhali sayı həmin dövrdə 31 minə çatırdı. Bunun üçdə ikisi türk və arnavut müsəlmanlarıydı. Geridə qalan hissəsisə serb, bolqar, ulah¹³⁵, rum və musəvilərdi. Sonuncular Selanikdə olduğu kimi, burada da sayca xeyli çoxdular. Monastırın qeyri-müsəlman əhalisinin əksəriyyəti slavdı¹³⁶.

      Bunları “serb” və “bolqar” deyə bir-birindən ayırmaq da çox çə-tin idi. Danışdıqları dildə serb, bolqar, türk, rum, ulah kəlmələri bir-ləşmiş halda istifadə edilirdi.

      Mustafa Kamal Hərbi Rüşdiyyəni bitirdikdən sonra lisey təhsi-linə İstanbulda Kuleli Hərbi Liseyində davam etmək istəyib. Bu qərarın qəbulunda anasının ikinci evliliyinin, yəni evdə ögey ata olmasının rolu böyükdür. Beləcə, o, ana evindən və Rumelindən uzaqlaşacaqdı. Lakin vətənsevər zabit olan Həsən bəy onu bu qərarından daşındırdı. Həsən bəy dəfələrlə rüşdiyyəyə gələn, imtahanlarda Mustafa Kamalı tanıyıb sevən komandirdi. Həmin günlərdə gənc tələbəsindən lisey təhsilini harada davam etdirəcəyini soruşmuş, niyyətinin İstanbula getmək olduğunu anlayınca ona belə tövsiyə vermişdi: “Bundan vaz keçin, oğlum. Monastıra gedin, orada daha yaxşı şəkildə yetişə bilərsiniz”¹³⁷.

СКАЧАТЬ