Od kultury "ja" do kultury "siebie". Roma Sendyka

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ spójność oraz ciągłość stanowią pochodną złudzenia, jakie powoduje fakt objęcia istoty ludzkiej powłoką, „naczyniem” ciała pojmowanego jako jedność.

      Używając pojęcia jaźni [self], nie sugeruję w żaden sposób, iż cała zawartość ludzkiego umysłu podlega nadzorowi jednego, centralnego „wiedzącego” i „posiadacza”. Tym bardziej nie podejrzewam, by taki byt egzystował w jednym, określonym miejscu mózgu. Uważam jednak, że nasze doświadczenia charakteryzują się pewną spójnością perspektywy, tak jakbyśmy w istocie byli posiadaczami i znawcami większości – choć nie całości – treści naszego umysłu. Wyobrażam sobie, że perspektywa ta zakorzeniona jest w stosunkowo stabilnym, bez końca powtarzającym się stanie biologicznym. Źródłem owej stabilności jest w przeważającej mierze niezmienna struktura i działanie organizmu oraz powolnie ewoluujące elementy danych autobiograficznych173.

      Neuronowa „baza” self składa się natomiast z „nieustannie reaktywowanych” reprezentacji dotyczących autobiografii jednostki: wydarzeń, w których wzięła udział, miejsc, w których funkcjonowała, relacji, w które wchodzi. Ta quasi-kartoteka podstawowych danych, „zbiór reprezentacji dyspozycyjnych”, „map sensorycznych” – uzupełniana przez działania „pamięci dyspozycyjnej” obejmującej wspomnienia i plany wydarzeń składających się na „pamięć potencjalnej przyszłości” – tworzy podstawową bazę, „istotną część” self174. To „neuronowe podłoże jaźni” dopełnia drugi zbiór, obejmujący reprezentacje ciała i jego stany emocjonalne, również „bezustannie reaktywowane”, aktualizowane, re-konstytuowane.

      W pracy Damásio z 2010 roku Self Comes to Mind. Constructing the Conscious Brain (pol. Jak umysł zyskał jaźń. Konstruowanie świadomego mózgu175) jaźń charakteryzowana była jako element stanowiący o wyjątkowości176 świadomości, budowanej przez „umysł” i „przytomność”. Koncepcja self pojawiała się tu w ujęciu diachronicznym, rozwijanym dzięki hipotezie ewolucji, do tej pory nieakcentowanej w teoriach jaźni w takim wymiarze. Niehomologiczna teoria jaźni była ponadto logicznym następstwem wiedzy o zróżnicowaniu (w sensie różnych specjalizacji) obszarów ludzkiego mózgu. „Jaźń budowana jest stopniowo” – zakłada Damásio177. Poziom najniższy, najmniej złożony to „protojaźń” – najbardziej uwspólnione, odczuwane jako samooczywiste, pierwotne poczucie „stabilności aspektów ciała”. Ta jaźń to funkcja jedności organizmu, przetworzenie „spontanicznych odczuć żywego ciała”. Kolejny typ jaźni stanowi „jaźń rdzenna” (core self) – jest to most, miejsce połączenia pomiędzy reprezentowanym przez protoself organizmem a tą częścią mózgu, która zawiaduje w danym momencie poznawaniem obiektu. To pole interakcji między organizmem i obiektem, efekt wzajemnych modyfikacji: obrazu obiektu i organizmu; rodzaj aktu „godzenia siebie ze światem poznawanym” zapisywanego – jak przypuszcza Damásio – w obrazowo-afektywnej serii, sekwencji (a więc w formie mającej kształt narracyjny). Produkty jaźni rdzennej zaczynają się jednak mnożyć wraz z rozwojem „biografii organizmu” – ich uzgadnianie przebiega podobnie jak to na poziomie rdzennym, jest jednak porządkowaniem wyższego stopnia – można je przypisać do „etapu trzeciego” wytwarzania jaźni, nazwanej „jaźnią autobiograficzną”. „Wszystkie trzy etapy realizowane są w odrębnych, lecz skoordynowanych przestrzeniach roboczych mózgu. Są to przestrzenie obrazowe, gdzie krzyżują się wpływy zarówno bieżących percepcji, jak i dyspozycji zawartych w rejonach konwergencji i dywergencji”178. Do wyjątkowego, obrazowego charakteru jaźni zaproponowanego przez Damásio będę chciała jeszcze wrócić, pisząc o tekście Frantza Fanona.

      Protoself Damásio można uznać za wariant jednego z nurtów w obrębie badań w języku filozofii określanych jako badania nad minimalnym siebie. O minimal self materialisty Galena Strawsona będzie mowa w kolejnym rozdziale, więc najogólniej tu tylko zaznaczę, że chodzi o konieczny, nieredukowalny podmiot doświadczenia; punktowy, nierozciągły w czasie. Teoretyczne założenia filozoficzne wspierają empiryczne badania nad prymitywnymi, pierwotnymi formami doświadczenia, m.in. nad doświadczeniem noworodków i maszyn. Autobiograficzne self natomiast to wariant dyskusji rozwijanej w obszarze neuronauk, zainicjowanej w kontynentalnej filozofii Ricœura. Chodzi tu o warunki budowania poczucia koherentnego obrazu siebie, ciągłości i tożsamości osobowej rozwijającej się w czasie; łączącej przeszłe doświadczenia i przyszłe projekty, współtworzonej przez język i wytwarzane za jego pomocą narracje produkowane przez daną jednostkę, ale też przez inne podmioty wokół niej. Siebie byłoby w takim ujęciu abstrakcyjnym „centrum grawitacji”, wspólnym punktem przecięcia dostępnych narracji – to model amerykańskiego filozofa umysłu Daniela Dennetta z Conciousness Explained (1991) – lub polem, zdecentralizowanym, rozproszonym obszarem wielokierunkowych, niekoniecznie spójnych napięć – to klasyczne ujęcie Ricœura. Tę linię myślową współtworzą eksperymenty w zakresie działania pamięci krótkoterminowej i jej utraty, pozwalające określić neuronalne warunki istnienia ciągłego poczucia siebie. Poza owymi dominującymi nurtami rozwijane są liczne kognitywne teorie siebie: ekologicznego, interpersonalnego, poszerzonego, prywatnego, abstrakcyjnego – aż po negatywne ujęcie nie-siebie. Przecinają się w nich teorie filozoficzne (także wschodnie), obserwacje psychologiczne i ustalenia neurobiologów. W obszarze niespójnej, wielogłosowej dyskusji neuronauk trudno o konsensus – właściwie jedynym punktem wspólnym tej debaty jest dość powszechna zgoda na koncepcję siebie narracyjnego179.

      3. PSYCHOLOGIA I SELF (KOHUT, JUNG)

      Często spotykanym uproszczeniem jest utożsamianie koncepcji self (jako „centrum świadomości) z Freudowskim Ego. W obrębie bardziej zniuansowanych studiów przedstawione zostały najróżniejsze stanowiska: self uznawano za część Ego lub za dodatkowy element przecinający trójelementowy, klasyczny model Freuda. Niektórzy (np. Kohut, o którym więcej za chwilę) podnoszą status self do pozycji nadrzędnej180.

      O rozróżnieniu pomiędzy Ego a self zwięźle pisze Agata Bielik-Robson w Innej nowoczesności (patrz Wstęp)181. W przypadku psychoanalizy cechą różnicującą owe dwa sposoby określania centralnej części osobowości jest przekonanie o antagonistycznym charakterze współistnienia różnych czynników tworzących świat psychiczny jednostki. W przypadku teorii self przestrzeń wewnętrzna badana jest w kontekście dążenia do zminimalizowania konfliktu i wpasowania się w kontekst. Teoria Freudowska akcentuje autonomiczność Ego, podczas gdy teoria self – jego charakter społeczny. Psychoanaliza wyrasta z tradycji filozofii subiektywności, teoria self kształtuje się w horyzoncie oddziaływania nowej dziedziny – socjologii.

      Tezy Freuda zostały krytycznie poszerzone przez Heinza Kohuta, austriackiego psychoanalityka pracującego w Chicago, twórcę szkoły psychologii self182. Kohut rozpoczynał od analizy narcystycznego ja, w pracy z 1970 roku The Restoration of the Self183 odszedł jednak od Freuda i jego teorii konfliktu oraz nieświadomości jako podstawowej determinanty, zwracając się ku „społecznej interakcji”. Założył przy tym, że istnieje taka część self, która ma charakter nuklearny, centralny, rozwija się natomiast „we wzajemnym СКАЧАТЬ