Retoryka. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ „starego dziecka” i etruskie bóstwa „chłopca o siwych włosach, umyśle starca”.

      Wśród toposów poetyckich Curtius wymienia także „inwokację do natury”. Pierwotnie topos ten funkcjonował przede wszystkim w kontekstach religijnych. Do natury bądź jej poszczególnych elementów – nieba, ziemi, drzew, jezior czy strumieni – zwracano się w modlitwach, ją również przywoływano w przysięgach. Z czasem topos ten zaczął funkcjonować także poza tymi dwoma gatunkami, w różnego rodzaju tekstach świeckich. Towarzyszyła temu personifikacja natury – ona sama lub jej wybrane siły stawały się istotami zdolnymi do cierpienia i radości, do współodczuwania.

      Przez wiele stuleci bardzo popularnym toposem był „świat na opak odwrócony”. Występował on zazwyczaj albo jako „skarga na te czasy” – tak często dzisiaj wykorzystywana – albo jako pochwała „dawnych dobrych czasów”.

      Janina Abramowska, opisując istotę topiki poetyckiej, wyodrębniła kryteria, wedle których toposy winny być klasyfikowane. Zasady porządkujące w obrębie repertuaru topicznego stanowić mogą zarówno pochodzenie toposu, jego funkcja, miejsce w kompozycji utworu, jak i struktura formalno-znaczeniowa (Abramowska 1982: 13–17).

      Pierwszą grupę stanowią zatem toposy, które wyrosły z tego samego obrazu bądź z tego samego tematu. W centrum topicznego paradygmatu mogą się znaleźć tak bardzo odmienne tematy, jak: miłość, śmierć, podróż, walka. Toposy mogą mieć także swoje źródło w obrazach. Dlatego mówi się o topice ogrodu czy topice morskiej.

      Druga grupa, jaką wyróżnia Abramowska, zbiera toposy o jednakowym zakresie możliwych zastosowań. W polu topiki podróży można na przykład znaleźć: renesansowy topos „podróży dookoła świata”, barokowy „peregrinationis vitae” („podróży życia”) i romantyczny „podróży do ziemi obiecanej” (Kamionka-Straszakowa 1992: 6–10). Temat miłości pojawia się jako topos „miłość-służba”, topos „miłość-choroba”, „ślepy Amor” czy „słodkie cierpienie”.

      Kryterium miejsca w kompozycji utworu jest analogiczne do retorycznych zasad podziału topiki. Jednak w przypadku literatury wiąże się z pewną nadwyżką znaczenia. Tak wyodrębniony topos spełnia nie tylko funkcję delimitacyjną, ale także poznawczą. Na potwierdzenie wystarczy przywołać apostrofę. Nie tylko wyznacza ona początek utworu, ale także jest wskazaniem przynależności stylistycznej i gatunkowej.

      Czwartą zasadę porządkującą topikę poetycką stanowi podobieństwo struktury formalno-znaczeniowej. Zgodnie z tą zasadą można wymienić między innymi toposy w formie sentencji, apostrofy, enumeracji, antytezy, metafory i alegorii. Wśród toposów metaforycznych – toposy: „życie jako żegluga”, „świat jako księga” i „świat jako teatr”.

* * *

      Uporządkowanie toposów powieściowych – przedstawione przez badaczy SATOR – ma charakter konfiguracji. Toposy, których toposemy częściowo się pokrywają, grupowane są w „zbiory topiczne”. Bliskie pod względem tematycznym zbiory mogą zostać zebrane w konfigurację wyższego rzędu, tzw. „kategorię” (Pawłowska 1999: 157).

      Maja Pawłowska przytacza następujące przykłady konfiguracji topicznych: toposy „omdlenia z radości”, „omdlenia ze strachu” i „omdlenia z rozpaczy” tworzą zbiór „omdlenie”. Natomiast takie zbiory topiczne jak: „maska”, „przebranie”, „przybrana tożsamość”, „zwierzenie” mogą składać się na kategorię o nazwie „sekret” (Pawłowska 1999: 158).

      Topos „omdlenie z radości” (pełna nazwa: „Kochankowie spotykają się i mdleją z radości”)

      Kategorie:

      1. Przedstawianie ciała

      2. Wyrażanie uczuć

      3. (propozycje otwarte).

      Zbiory topiczne:

      1. Omdlenie

      2. Spotkanie

      3. (propozycje otwarte).

      Granice pojęcia

      Złożoną kwestię stanowi zakres pojęcia toposu. Już w pismach Starożytnych termin topos bywał różnorako rozumiany i – co z tym związane – na wiele sposobów stosowany. Współcześnie – jak często podkreślają badacze – stał się workiem, do którego wrzucane są czasem bardzo odmienne znaczenia. Topos bywa utożsamiany z motywem, tematem, kliszą, banałem, słowem-kluczem, metaforą, alegorią, mitem, schematem fabularnym czy z obrazem. Jak przekonuje Stefania Skwarczyńska:

      Toposem bywa bowiem słowo, zwrot rozumiany literalnie, ale też trop, figura stylistyczna, złożenie leksykalne, obraz literacki, motyw. (Skwarczyńska 1985: 86)

      Jako element przynależny konwencji – argumentuje Abramowska – zajmuje pozycję graniczną, bliską motywom i tematom. Jednak należy pamiętać, że topos stanowi mniejszą „jednostkę znaczeniową” (Abramowska 1982: 11).

      Relacje między pojęciami toposu, motywu, tematu czy metafory bywają różnorako określane. Ryszard Przybylski w alegoriach, mitach, motywach i obrazach upatruje źródła toposów.

      Dopiero wiekowa funkcja społeczna czyni ze znaków literackich toposy i zapewnia im przez to trwałe miejsce w tradycji. Dlatego nie każdy mit, nie każdy motyw, nie każda alegoria, nie każdy obraz stał się toposem. (Przybylski 1966: 7–8)

      Natomiast dla Augusta Obermayera zjawiska takie jak symbol, alegoria czy motyw stanowią językową formę wyrazu:

      Nie stawiam pojęć topos – motyw – metafora – językowy obraz etc. w jednym szeregu […], lecz widzę w motywach, symbolach, językowych obrazach, metaforach, alegoriach itd. […] językowe formy wyrazu toposu. (cyt. za Brzozowski 1986: 12)

      W topice powieściowej szczególną uwagę poświęcono związkom toposu z motywem i tematem. Temat – według A. Weil – stanowi element należący do innej płaszczyzny badawczej, gdyż odnosi się do świata przedstawionego, a nie do konfiguracji topicznych, dlatego nie sposób porównywać go z toposem. Więcej elementów wspólnych można znaleźć, zestawiając topos z motywem. W jednym i drugim jako cechy charakterystyczne można wskazywać narracyjność i powtarzalność. Jednak motyw stanowi mniejszą od toposu jednostkę znaczeniową – bliższy jest raczej toposemowi (Pawłowska 1999: 159). Gdybyśmy chcieli przedstawić relacje między tymi trzema pojęciami w formie schematu, to w ujęciu przyjętym przez badaczy topiki powieściowej można by nakreślić następujący:

TEMAT > TOPOS > MOTYW

      Jakkolwiek by nie wytyczać granic pomiędzy tymi pojęciami najistotniejszym jest fakt ich przynależności do tej samej dziedziny, zarówno topos, jak i metafora, alegoria, motyw i inne już wymieniane mieszczą się w obrębie filologii. Inaczej rzecz ma się z archetypem. Właśnie zestawienie toposu z pojęciem psychologicznym wzbudziło najwięcej kontrowersji wśród badaczy.

      J.M. Rymkiewicz przekonywał, że funkcjonowanie tego samego toposu w różnych kulturach nie może zostać uznane – jak chciał tego Curtius – za dowód jego archetypicznej natury. Dowodził, że archetypy w przeciwieństwie do toposów nie podlegają zmianom i o ile możemy mówić СКАЧАТЬ