Retoryka. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ należy się kształcić, ponieważ nie należy być przedmiotem zawiści. [albo] Należy się kształcić, bo trzeba być mądrym.

      Pośród toposów wewnętrznych wyróżniano też toposy wynikające z wyliczenia części. W przypadku tych toposów szczególnie dobrze widoczna jest ambiwalentna natura toposu w ogóle. Wyliczenie może bowiem być przydatne zarówno w polemice (czyli w dowodzie negatywnym), jaki i pozytywnym porządku argumentacji. Przy czym stosując wyliczenie w funkcji pozytywnej, mówca prezentuje dokładny obraz podziału omawianego przedmiotu na części składowe, a w funkcji negatywnej może jedynie unaocznić nieprzystawalność jednej z wyróżnionych części do całości.

      Toposy z pojęć rdzennych wiążą się z przedstawieniem etymologii słowa lub słów zastosowanych w argumentacji; a toposy z pojęć pokrewnych pozwalają korzystać ze związków, jakie łączą wyrazy synonimiczne.

      Toposy z okoliczności zawierają odpowiedzi na pytania: kto? co? gdzie? kiedy? w jaki sposób? w jakim celu? dlaczego? itd. Toposy te na ogół nie bywają stosowane pojedynczo – przeciwnie zazwyczaj w wywodzie mieści się cały zestaw pytań i odpowiedzi, gdyż tylko dzięki większej liczbie zyskują one na mocy perswazyjnej.

      Grupa toposów wynikających z porównania obejmuje toposy oparte na porównaniu rzeczy mniejszej z większą, większej z mniejszą oraz na porównaniu rzeczy równych. Relacja pojęć: mniej i więcej, może ułożyć się w następujący tok wynikania:

      Jeśli zwykły obywatel ma się troszczyć o waszą sławę, wy winniście się troszczyć o sławę Hellady.

      – albo:

      Jeśli nawet bogowie nie są istotami wszechwiedzącymi, to tym bardziej ludzie.

      – czy też:

      Jeśli nie są złymi ludźmi stratedzy, chociaż często skazuje się ich na śmierć, to nie są złymi również sofiści.

      Tak jak w przypadku toposów z porównania, toposy wynikające z podobieństwa tworzone są przez zestawienie rzeczy. Te ostatnie jednak zawierają zestawienie pojęć lub przedmiotów, które łączy jakaś wspólna cecha. Arystoteles, opisując podobieństwo różnych form wyrazów z tej samej rodziny, przekonuje, że należy dowodzić, iż wszystkie te formy odznaczają się tym samym. Oto przykład:

      „Sprawiedliwość” nie zawsze jest dobrem, ponieważ „sprawiedliwie” nie zawsze znaczy „dobrze”, skoro nie jest rzeczą upragnioną być skazanym na śmierć „sprawiedliwie”.

      W przypadku toposu z przeciwieństwa cel perswazyjny osiągany jest przez uwydatnienie sprzeczności zachodzącej pomiędzy przedstawianymi przedmiotami. Wśród tego typu toposów wyróżniano toposy zaprzeczające, przeciwne, wykluczające się oraz sprzeczne. W toku argumentacji opartej na określeniu przeciwieństwa do postawionej wcześniej tezy można albo akcentować słuszność tego przeciwstawienia albo – jeśli jest fałszywe – odrzucić je. Takie przykłady przywołuje Arystoteles:

      Jeśli nie godzi się gniewać na ludzi,

      Co mimowolnie nam zło wyrządzili,

      To nie wypada nagradzać i takich,

      Co pod przymusem wyrządzili dobro.

      – oraz:

      Być umiarkowanym to szlachetna rzecz, ponieważ być rozwiązłym jest rzeczą szkodliwą.

      Porządek, wedle którego szukać należy toposów zewnętrznych wyznaczają: prawo, wyrok sądowy, dokumenty, świadkowie, przysięgi, opinie, tortury (za sprawą których wymuszono zeznania). Posługiwano się także toposami pochodzącymi ze świadectw i z przykładów.

      Obok toposów ogólnych, które mogą funkcjonować we wszystkich rodzajach i gatunkach wymowy, Arystoteles wskazywał również na istnienie toposów przynależnych poszczególnym gatunkom i rodzajom, tzw. toposów specjalnych (gatunkowych). Inne toposy mogą tworzyć bowiem przesłanki właściwe fizyce, inne etyce, a jeszcze inne polityce (Arystoteles 1988: [58 a]). Szczególnie liczną grupę stanowią toposy specjalne prawa. Do tradycyjnych schematów rozumowań prawniczych zaliczyć można takie toposy, jak:

      Nikt nie ma obowiązku oskarżać siebie samego.

      Do twierdzącego należy podanie dowodu.

      Ciężar dowodu spoczywa na powodzie.

      Nikogo nie każe się za myśli.

      Powstrzymywanie się od działania jest działaniem.

(Jabłońska-Bonca 2002: 270–271)

      Nowoczesną teorię dyskursu o charakterze proceduralnym przedstawił w swojej książce zatytułowanej Logika prawnicza. Nowa Retoryka Chaim Perelman (1984).

* * *

      Od topiki retorycznej należy odróżnić tę poetyckiego pochodzenia. Wśród toposów poetyckich R.E. Curtius wymienia następujące: „piękno natury”, „kraina marzeń” (Elizjum, Raj Ziemski), „wymarzone epoki” (Złoty Wiek), „potęgi życiowe” (miłość, przyjaźń, przemijanie), „stary chłopiec” i „młodzieńcza staruszka”.

      Połączenie młodości ze starością w toposach określanych jako „stary chłopiec” i „młodzieńcza staruszka” było szczególnie rozpowszechnione w poezji schyłkowej fazy antyku, jednak występowało także w późniejszych utworach.

      Odmłodzenie – jak pisze Curtius – symbolizuje pragnienie odrodzenia osobowości, a pojawienia się jego przedstawień zaliczyć można do „archaicznych proto-obrazów w nieświadomości zbiorowej”. (Curtius 1997: 114)

      Jako pełną witalności starą matronę Boecjusz opisywał filozofię. Z kolei Hermas pod postacią młodniejącej w miarę upływu lat siwej kobiety przedstawił „Kościół”. Podobną interpretację toposu „młoda staruszka” możemy znaleźć w utworze Balzaka Jesus-Crist en Flandre, w którym Kościół okazuje się bezzębną staruszką. Niespodziewanie zmienia się ona – „niczym nowo narodzony motyl” – w młodą kobietę.

      Topos oparty na opozycji chłopiec – starzec funkcjonował w dwóch odmianach: jako „młodzieńczy staruszek” i jako „stary młodzieniec”. Występował nie tylko w łacińskich dziełach późnego antyku, ale także w Biblii, w średniowiecznych pismach hagiograficznych i XVII-wiecznych romansach. Więcej – topos ten pojawia się również w buddyjskich i islamskich wierzeniach oraz w etruskich przekazach.

      Bardzo często topos puer senex stosowany był w funkcji pochwalnej. Pojawiał się w odach i panegirykach pisanych na cześć bogów, władców, a nawet urzędników.

      Cyceron pisał:

      Jak bowiem pochwalam młodzieńca, w którym jest coś ze starca, tak też chwalę starca, w którym jest coś młodzieńczego. (cyt. za: Curtius 1997: 107)

      Owidiusz przekonywał, że tylko cesarze i półbogowie łączą w sobie młodość z dojrzałością. Święty Benedykt, opisywany przez Grzegorza Wielkiego, już w dzieciństwie odznaczał się dojrzałym rozumem. СКАЧАТЬ