Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке. Зоя Донгак

Чтение книги онлайн.

      Ол-ла хүн Харам-бай ооң өөнүң чаны-биле эртип чыткан Коңгурну доктааткаш, ооң өдээнче бир-ле кара сагыштыг кижилер үш өлүг өргелер октапканын дыңнаткан. Ону дыңнааш, хам хөлзей берген. Чүвениң ужурун тывары-биле Ак-Хемде Хам-Даанда чурттап турар ие төрели ядыы араттарже баар деп шиитпирлеп алган. Белеткенипкеш, ынаар аъттыг челзипкен. Хам-Даанче чоокшулап оргаш, аалдарның бөлген өдээнде он шаа өргелер сектерин ол эскерген.

      Ядыы араттарны Коңгур халас эмнээр ийикпе азы чүнү бергенин алыр турган. Чаңгыс ол-ла үеде ядыы биле бай харыугда чалай берзе, ол баштай ядыы аратче, оон байже баар чаңчылдыг.

      Баштай-ла кирген өөнде Мыйманның адазы кырган аараан чыткан. Кажан хам өгже кирип кээрге, ол шагжок ковайып келген. Ооң арып-доруп хинчектенгенин соглу берген арны, сырый кара кирбиктерлиг, элдептиг кылаңнашкан, оңгак карактары херечилеп турган.

      – Амыр-ла амыр! – Конгур өгде улус-биле мендилешкен.

      – Амыр! Амыр! Амыр менди! – өгде улус хам-биле удур мендилешкен.

      Конгур далаш чокка даңзага таакпызын тиккеш, таваар таакпылаан. Оон артыш өрттеткеш, ооң ыжы-биле дүңгүрүн болгаш идик-хевин артыжааш, дүңгүрүн отка дөгей берген. Шык хөм тунук үннүг боорга, хамнаар мурнунда черле ындыг кижи. Чылыккан дүңгүр оон эткир апаар.

      Үс биле чаап эттээн чуңма кежи хөмнү ыяш тырыкыда хере шаап каан дүңгүр ыяш тудалыг. Ол хөмнүң ишти, даштында кызыл будук-биле көшкүн амыдыралды чуруп каан. Халайты аскан демир коңгулуурларлыг доора ыяш – киришти, өгбе хамның дүрзүзүн сомалаан дүңгүрнүң тудазы – ча-согунну оштаан. Ынчап кээрде, дүңгүр хамның мунар аъды база аза-букче адар ча-согуну-дур.

      Коңгур хамнаарда, чылдың үелериниң аайы-биле кышкы, чайгы (күскү-часкы) тон, бөргүн кедер. Бо удаада ооң кеткен хеви – мурну ажык, оң талазынче өөктенир, чолдак турум моюндуруктуг, алгыг-делгем, хостуг кылдыр чымчадыр эттээн те кежинден даараан тон. Авазы тоннуң чеңнерин, эдээн чүзүн-баазын өңнүг пөстер-биле минчип, янзы-бүрү кожаалар-биле каастап каан. Мурнуу эдекте, ооргада чылан дүрзүлүг долгактарны чыпшыр даараан, оорганың дал ортузун куду тос хүн демдектерлиг кызыл кожааны сиир-биле ыскыттап даараан. Тоннуң ийи талазында чес коңгулуурлар халаңнашкан. Хаваан долгандыр шарыгдан бүткен бөргүнүң үстүнде кара дастың чүглерин быжыглаан, адаанда быжыглаан чаламалар арынның ийи талазынче халаңайнып турган. Хамнаар хевин кедипкен Коңгур дүңгүрүн орбазы-биле аяар дүккүлетпишаан, алгыш биле эгелээн.

      – Оой! Алас! Алас! – артыштың ыжы-биле өг иштин арыглавышаан, алганган.

      Мөңгүн-Тайгамның оът-үнүш, ыяштары,

      Мөңге-Деңгер-Хайыраканым, сени йөрээп тур мен.

      Мээң көк Дээрим көрүп тур, үр-ле көрүп тур оң.

      Оой! Оларже ам ак Дээрим көрүп тур оң!