Қосалқы тарихи пәндер. І бөлім. Тұрғанжан Төлебаев

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ үлкен рөл атқара бастауы барысында Ханкелді, Өмірхан, Асылбек, Алтынхан, Ханзада, Сұлтан, Нұрсұлтан, Бексұлтан, Байұзақ, Мырзакелді, Мырзабай, Өмірбек, Бектемір аттары адамдарға қойыла бастады.

      Қазақтарда сонымен қатар атақты тарихи тұлғалардың, хандар мен билердің, ғұлама ғалымдардың, ақын-жазушылардың есімдерін, солардай болса екен деген наныммен, балаларына қою үрдісі де болған. Шыңғыс, Әбілқайыр, Қасым, Есім, Абылай, Қазыбек, Кенесары, Мақмұт, Құрманғазы, Ықылас, Абай, Ақмет, Әлихан, Мағжан, Мұқаметжан, Мұқтар, Әлия, Мәншүк, Бауыржан, Талғат, Шара, Роза, Бибігүл, т. б. осыны айғақтайды.

      Қазақ халқында этнонимдерге негізделген аттар мен есімдер де біршама. Дулат, Қыпшақбай, Найманбай, Арғынбай, Керейбай есімдері тайпа атауларына негізделсе, кейбіреулері ғасырлар бойы көршілес, аралас-құралас болған елдердің атымен байланыстырыла Қырғызбай, Ноғайбай, Орысбай, Қытайбай, Түркпенбай, Иранбек деп аталған.

      Адам аттарының келесі бір үлкен тобына наным-сенім мен ырымдарға байланыстырыла қойылғандары жатады. Сәби тұрақтамай, жиірек шетінеп кетіп отырған кезде Тұрсын, Тоқтасын, Тұрар, Тұрғанжан, Қалсын деген аттарды қойған. Ал бірнеше қыздан кейін ұлды болғысы келгенде қыздарын Ұлжалғас, Ұлболды, Ұлбике, Ұлмекен деп атаған. Біраздан баласы болмай жүргендер Құдайберген, Тілепберген, Сағындық, Қуандық, Қуаныш, Жалғас деген есімдер қоятын болған.

      Антропонимикадағы негізі, түбірі бір есімнен бірнеше адам аттарының пайда болуы қазақтарда да кездеседі. Мәселен Қали,

      Ғали, Әли, Мұқамет, Мұқанбет, Махамбет, Мұқан, Мәмбет және т.б. Мұндайда кейбірде бір адамның атының өзі өзгерістерге ұшырай отырып жазылып, айтылып отыруы да кездеседі. Мұның өзі қазақтардағы адам аттарын зерттеу, бірізділендіру мен айқындау барысында қиындықтар тудырып отырады.

      Антропонимикалық зерттеулерде нақтылауды қажет ететін есімдер тобына лақап аттар да жатады. Оны айқындау үшін алдымен лақап есім неге, қалай қойылғандығын анықтап алуымыз қажет. Бұл адамның лақап есімін айқындай отырып, шын атын табуға көмектеседі.

      Көрнекті ғалым Т.С. Жанұзақов лақап аттарды төмендегідей топтарға жіктеген:

      1. Адамның түріне, кескін-келбетіне, көзі мен шашына қарай Қарашаш, Қаракөз, Қаламқас, Ақбала, Сұлушаш, Алтыншаш, Көркемжан деп аталғандар;

      2. Адамның жүрісі, тұлғасы мен мүсіне байланысты Кербез, Жорға, Құлагер, ұзын Ахмет, т. б.

      3. Адамның дене-мүшесінің кемшілігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Кекеш.

      4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты: Найзагай, Асан, т. б.

      5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім Оспан, қойшы Аман, дәрігер Нұржан, т. б.

      Біздіңше антропономикалық зерттеулерде осы жіктеуді ескеру, негізге алу қажет. Өйткені оларда негізге алу зерттеу жұмысын біршама жеңілдетеді әрі адамның шынайы атын нақтылауды тездетеді.

      Антропономикалық СКАЧАТЬ