Marksizm. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

      (5) Już jako teoria (lub, lepiej, w różnym stopniu i na różne sposoby wykorzystany teoretyczny zasób tez i hipotez, pomysłów i interpretacji), a bardziej jeszcze jako narzędzie praktycznego, politycznego oddziaływania na rzeczywistość, myśl Marksa i marksizm wywierały, poczynając od drugiej połowy XIX wieku, zwłaszcza zaś w wieku XX, bezprecedensowy wpływ na myślenie i życie milionów ludzi, wykraczając daleko poza krąg swoich zwolenników. I nie chodzi tylko o komunizm. W latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia Raymond Aron, należący niewątpliwie do krytyków marksizmu, stwierdził: „w jakimś sensie wszyscy jesteśmy dziś marksistami” (Aron 1997), mając na myśli wpływ Marksa na współczesne nauki społeczne, ale także i przede wszystkim na to, co z braku lepszego określenia można nazwać duchem czasu po obu stronach ówczesnej „żelaznej kurtyny”. Marksizm był wszak przez lata nie tylko oficjalną podstawą ideologii komunistycznej, lecz także nieusuwalnym punktem odniesienia dla przynajmniej powojennego kapitalizmu, i to wcale nie tylko jako jego ideologiczny wróg. Nietrudno uzasadnić, że jeśli w powojennej Europie mogło rozwinąć się opiekuńcze państwo dobrobytu, to stało się tak w dużej mierze za sprawą marksizmu, nie tylko ze strachu przed komunizmem, nie tylko nawet pod naciskiem odwołujących się do marksizmu partii robotniczych, komunistycznych i socjalistycznych oraz związanych z nimi związków zawodowych, lecz także dzięki przemyśleniu analizowanych przez Marksa „sprzeczności kapitalizmu”. Keynes był liberałem czytającym Marksa.

      Mówiąc, że wszyscy jesteśmy dziś w jakimiś sensie marksistami, Aron chciał jednak powiedzieć coś jeszcze ogólniejszego, związanego z samą „istotą” nowoczesnej cywilizacji przemysłowej, nastawionej na rozwój technologiczny i gospodarczy, coraz bardziej „odczarowanej” i materialistycznej. Na tym poziomie ogólności chodzi już nie tyle o wpływ marksizmu na rzeczywistość, ile o ich, by tak rzec, współistnienie albo współistność, o potwierdzanie przez „ducha czasu” zasadniczej intuicji Marksa dotyczącej prymatu ekonomii w świecie postfeudalnym: Accumulez, accumulez – c’est la loi et les prophètes. Nie chodzi o teoretyczny ekonomizm, o twierdzenie, że „baza” determinuje (choćby w ostatniej instancji) „nadbudowę”, lecz o całkowicie empiryczny fakt, że w społeczeństwach nowoczesnych rozwój gospodarczy stał się ogólnospołecznym i ogólnopolitycznym priorytetem, a ekonomia – nieformalną nauką nad naukami.

      Paradoksalnie (ale czy to rzeczywiście paradoks?) gospodarczy (neo)liberalizm triumfujący w świecie po upadku ideologii realnego komunizmu, chociaż na poziomie teorii stanowi przeciwieństwo zasadniczych elementów teorii marksistowskiej, nie tylko tego ekonomistycznego ducha nie osłabia, lecz także go umacnia, podobnie jak technologiczna i gospodarcza globalizacja tylko potwierdza albo nadaje nową aktualność diagnozom Marksa dotyczącym nieuchronnej ponadnarodowej ekspansji rynku i kapitału, który „nie ma ojczyzny”. Podobnie też jak kolejne rewolucje technologiczne, czyli, w języku marksistowskim, zmiany na poziomie sił wytwórczych, wciąż, iście po marksistowsku, wiążą się z nowymi stosunkami produkcji, rodzajami i sposobami organizacji pracy oraz podziałami ekonomiczno-społecznymi. W tym sensie, czy na tym poziomie, mimo wszystkich politycznych, społecznych i technologicznych zmian, wciąż żyjemy w epoce Marksa, tj. w społeczeństwach, które nie tylko całkiem dobrze poddają się analizie na podstawie ogólnych założeń materializmu historycznego, lecz także owe ogólne założenia empirycznie ilustrują, „wcielają w życie”…

      Można oczywiście powiedzieć, że tak szerokie rozumienie marksizmu i jego ducha jest poznawczo, a także praktycznie jałowe i pozbawia marksizm wyraźnych konturów, rozpuszczając go nie tylko w szerokim nurcie rozlicznych interpretacji, lecz także, zgodnie z ostatnim punktem, w samej rzeczywistości. Jest to zapewne perspektywa nie do przyjęcia dla bardzo dziś nielicznych „prawdziwych” marksistów, tym bardziej dla licznych antymarksistów. Ci ostatni zgodziliby się może z Leszkiem Kołakowskim, który w podsumowaniu swoich Głównych nurtów marksizmu pisał, że to, co w myśli Marksa słuszne i uniwersalne, jest „banalne”, a to, co specyficzne, ma charakter doktrynerskiej i groźnej utopii, której konkretnym kształtem był realny komunizm (Kołakowski 2009, „Epilog”). Nie podzielam tego stanowiska. Zresztą nawet Kołakowski przyznawał, że to, co w myśli Marksa banalne (jak teza o historyczno-społecznym uwarunkowaniu różnych form świadomości albo o istnieniu różnych historycznych form dominacji i wyzysku), stało się takim przede wszystkim właśnie za sprawą Marksa. Jednakże Kołakowski nie tylko bardzo uprościł interpretację myśli autora Kapitału, lecz także zdecydowanie pomniejszył znaczenie marksizmu zarówno dla kształtu nowoczesnej rzeczywistości, jak i dla jej krytyki (także krytyki realnego komunizmu i jego ideologii, co było w końcu udziałem samego Kołakowskiego, zanim na dobre rozstał się ze swoimi wczesnymi poglądami). Analizując myśl Marksa i wybrane nurty marksizmu (można spierać się o to, na ile, poza wulgatą leninowsko-stalinowską, były one „główne”), Kołakowski skupił się na wydobywaniu na jaw ich elementów doktrynerskich i utopijnych, zaniedbując ich znaczenie diagnostyczno-krytyczne oraz ich praktyczny wpływ na te zmiany zachodzące w najnowszej historii świata, które tylko z bardzo zachowawczych pozycji można uznać za negatywne. Mam na myśli znaczenie marksizmu dla różnych ruchów emancypacyjnych, od narodowowyzwoleńczych w krajach Trzeciego Świata, przez demokratyzację i „uspołecznienie” zachodniego kapitalizmu w czasach welfare state, po rewindykację praw rozmaitych mniejszości. Stanowisko Kołakowskiego jako krytyka marksizmu, chociaż z powodów biograficzno-psychologicznych zrozumiałe, jest więc co najmniej jednostronne. Ale za równie jednostronne wypada uznać stanowisko „ortodoksyjnych” marksistów (dziś już bodaj nieistniejących), którzy, rezerwując sobie prawo do prawomocnej wykładni myśli Marksa, znaczną część szeroko rozumianego dziedzictwa tej myśli uznawali (uznają?) za zgubne odchylenia albo szkodliwe nowinkarstwo. W sumie zarówno zadeklarowani krytycy marksizmu, jak i jego „wierni uczniowie” zapoznają żywotność myśli Marksa, jej płodną niejednoznaczność, różnice – choć nieostre i wciąż redefiniowane – między jej wymiarem dogmatycznym i krytycznym, jej „literą” i „duchem”, tezami ogólnymi i szczegółowymi, analizą naukowo-ekonomiczną i filozoficzną, diagnozą i postulatem itd.

      W tym miejscu moje własne stanowisko jest już chyba wystarczająco jasne. Nie jestem marksistką ani antymarksistką. Nie jestem też badaczką marksizmu czy samej myśli Marksa. Czytałam różne Marksowskie i marksistowskie (postmarksistowskie, nawiązujące do marksizmu) teksty, inspirując się nimi w różnym stopniu. Współczesna filozofia francuska, którą w swoim życiu zawodowym zajmowałam się przede wszystkim, przynajmniej od lat czterdziestych XX wieku była, i w niemałym stopniu pozostaje do dziś, powiązana z myślą Marksa i marksizmem na rozmaite sposoby: w wersji egzystencjalistycznej, strukturalistycznej, wreszcie poststrukturalistycznej i postmodernistycznej. Uwrażliwiło mnie to na wielość marksizmów, a tym bardziej możliwych nawiązań do marksizmu i myśli Marksa. Wspomniany już Raymond Aron w jednej ze swoich książek krytykował marksizujący egzystencjalizm Jeana-Paula Sartre’a z lat powojennych oraz strukturalistyczny marksizm Louisa Althussera jako „marksizmy urojone” (Aron 1969), punktując różnice między tymi propozycjami a tym, co sam uważał za istotne elementy myśli Marksa (z jednej strony dążenie do rzetelnej analizy faktycznego funkcjonowania kapitalizmu, z drugiej – doktrynerstwo i tworzenie podstaw „świeckiej religii”). Ale ten sam Aron, jak przypomniałam już, twierdził, że na jakimś poziomie „wszyscy jesteśmy dziś marksistami”, nadając maksymalnie szerokie znaczenie marksistowskiemu „duchowi”, znacznie szersze niż to, które nadawali mu Sartre czy Althusser. Z mojej perspektywy zatem również Aron, podobnie jak Kołakowski, należą do szerokiej rodziny myślicieli zależnych od marksizmu, uwikłanych w marksizm także wtedy, gdy go odrzucają. Jeszcze ogólniej: należą do niej wszyscy, dla których myśl Marksa stanowi problem i wyzwanie, którzy do niej na większym lub СКАЧАТЬ