Panorama współczesnej filozofii. Отсутствует

Чтение книги онлайн.

      (a) Granice konwencjonalizmu

      Zasadniczą wadą interpretacji Horwicha jest programowe pominięcie ewolucji poglądów Wittgensteina przez sprowadzenie ich do pierwszej części Dociekań filozoficznych (zob. Horwich 2012, s. viii). Jest to zbyt daleko idące uproszczenie, ponieważ ewolucja poglądów Wittgensteina, również „późnego”, pokazuje m.in., jak dosłownie należy brać pod uwagę jego dictum przedstawiające filozofię jako pracę nad własnym ujęciem, a jej wynik jako niesystematyczny „zbiór szkiców plenerowych” (zob. Wittgenstein 2000, s. 275, oraz Wittgenstein 1972, s. 3). Wbrew założeniu Horwicha ani poglądów Wittgensteina nie da się bowiem sprowadzić do pierwszej części Dociekań, ani jej tekst nie jest wyrazem jakiejś spójnej doktryny. Dotyczy to również oceny konwencjonalizmu zakładanego przez Carnapa i Thomasson, jako że jego ważne elementy – arbitralność reguł oraz dychotomiczne ujęcie zdań analitycznych i syntetycznych – były przedmiotem intensywnych dociekań i zmiennych rozstrzygnięć Wittgensteina.

      Przyglądając się ewolucji poglądów Wittgensteina, można bowiem stwierdzić, że – schematycznie rzecz ujmując – doktrynalny, antymetafizyczny rozdział konieczności i doświadczenia zakładany w Traktacie i przekształcony w późniejszym okresie w opozycję zdań gramatycznych i empirycznych z czasem uległ złagodzeniu, a w końcu został podważony. Dobitnym świadectwem tej zmiany jest znany fragment uwag O pewności, pochodzących z końcowego okresu działalności filozoficznej Wittgensteina, w którym dopuszcza się możliwość przekształcania zdań empirycznych w reguły gramatyki, co zresztą dość skutecznie podważa doktrynalną antymetafizykę odwołującą się do figury rzutowania językowych konwencji na rzeczywistość27. Ale już wcześniej Wittgenstein dostrzegł, że relacji między gramatyką a doświadczeniem nie da się zmieścić w prostej opozycji. A to dlatego, że łatwo obserwowalny fakt chwiejności między kryteriami i symptomami (zob. Wittgenstein 1972, § 354) pokazuje, że rozróżnienie zdań gramatycznych i empirycznych nie jest na ogół różnicą substancjalną wywodzącą się z treści bądź formy zdań, ale różnicą funkcjonalną, pochodną wobec sposobu ich użycia.

      Chociaż Wittgenstein był zainteresowany głównie wykorzystaniem tego przeciwstawienia do celów deflacyjnej krytyki filozoficznej tradycji, a także własnego Traktatu, pośrednio wskazał również drogę krytyki konwencjonalizmu, również w tej postaci, którą wcześniej akceptował. Najważniejszy argument w tej kwestii można sformułować w nawiązaniu do oczywistej różnicy, jaka zachodzi między rodzajami nauk. Można bowiem stwierdzić, że chociaż konwencjonalistyczny model języka jako zbioru arbitralnych reguł umożliwiających wypowiedzi empiryczne da się być może wykorzystać w analizie sformalizowanych nauk o zależnościach typu fizyki, to nie wyjaśni się w ten sposób rozwoju empirycznej wiedzy pojęciowej, z jaką spotykamy się na przykład w botanice lub zoologii, względnie w symptomatyce chorób. W dziedzinach tych mamy bowiem do czynienia z mechanizmem włączania ustaleń empirycznych do definicji przedmiotów zainteresowania, a zatem przenikaniem się sfery doświadczenia i konwencji językowych.

      Chociaż Wittgensteinowskie przeciwstawienie zdań empirycznych i gramatycznych nie jest dokładnie tym samym co tradycyjna opozycja zdań analitycznych i syntetycznych (tradycyjna koncepcja zdań analitycznych zbyt silnie wiąże się bowiem z mitologią znaczenia jako pewnego rodzaju bytu lub przedmiotu), dostrzeżenie tego faktu powinno skłaniać do podważenia uniwersalnego zastosowania tej dychotomii, a pośrednio także konwencjonalizmu oraz opozycji wewnętrznego i zewnętrznego punktu widzenia. Jeśli bowiem mówimy o grach językowych wspomnianego typu poznawczego, to okazuje się, że chociaż ich reguły zawsze pozostają w pewnym stopniu autonomiczne (w końcu, jak stwierdza Wittgenstein – 1972, § 130 – doświadczenie nie mówi nam, by coś z niego wyprowadzać), to granicę ich arbitralności wyznaczają ustalenia empiryczne. Przynajmniej w tego rodzaju przypadkach proste przeciwstawienie arbitralnych reguł i ich zastosowań należy więc zastąpić obrazem ich wzajemnego oddziaływania. Nie od rzeczy będzie zresztą przypomnieć, że to właśnie pojęciowe dociekania Wittgensteina w zakresie „filozofii psychologii”, a konkretniej w sprawie czasowników odnoszących się do doznań doprowadziły do napotkania na granice konwencjonalizmu. Tak bowiem należy rozumieć odkrycie różnicy między używaniem tych czasowników w pierwszej i trzeciej osobie, która nie jest wszak sprawą przyjęcia dowolnych reguł, ale wynika wprost ze sposobu bycia doznań (zob. Soin 2001, s. 132–136). Odkrycie tej asymetrii prowadzi do idei gramatyki głębokiej, jawnie sprzecznej z wątkiem arbitralności konwencjonalnych reguł. Nic też dziwnego, że już w Dociekaniach Wittgenstein nie przeciwstawia tak ostro analizy gramatycznej rozważaniom rzeczowym. Jedno jest z drugim ściśle związane, chociażby chodziło głównie o cele negatywne (zob. np. Wittgenstein 1972, § 370).

      Jeśli weźmie się pod uwagę te okoliczności, zamiast je programowo pomijać, to nie powinno dziwić, że chociaż w początkach lat trzydziestych Wittgenstein, podobnie jak Carnap, z dużym przekonaniem podkreślał arbitralność reguł („wszystko może być obrazem wszystkiego”, jak czytamy w Philosophische Grammatik), to z czasem zaczął akcentować raczej uzależnienie gramatyki od celu posługiwania się językiem (zob. np. Wittgenstein 1972, § 497). A ponieważ niekiedy posługujemy się językiem w celach opisowych, więc dowolną regułę niekiedy należy rozumieć jako korelat przyrodniczej konieczności (zob. Wittgenstein 1972, § 372). Ani tego rodzaju korelacji, ani idei gramatyki głębokiej, ani rozwoju empirycznej wiedzy pojęciowej nie da się jednak wyjaśnić СКАЧАТЬ