Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich. Wojciech Lipoński

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ zachodniego neolitu (ang. Western Neolithic Culture Group). Nie jest dziś pewne, w jakim stopniu pozostałości tej kultury są dziełem poprzednich ludów mezolitycznych, a w jakim przybyszów z kontynentu europejskiego, którzy dotarli tu w kilku różnych okresach. Do niedawna przeważały opinie, że to migracje z kontynentu miały charakter decydujący o początkach kultur brytyjskich. Obecnie poglądy na te kwestie są bardziej zróżnicowane, w związku z ustaleniami dotyczącymi kultur zlokalizowanych na północnych obrzeżach Brytanii i okalających ją wysp. Dotyczy to m.in. dowodów archeologicznych, jakich dostarczyły wykopaliska w Skara Brae, na głównej wyspie archipelagu Orkadów (Mainland, Orkneys) nieopodal północno-zachodnich wybrzeży Szkocji, do czego obszerniej wrócimy niebawem.

      Z pewnością na południowych i centralnych terenach Brytanii to przedstawiciele kultur imigranckich, nie zaś „mezolityczni autochtoni”, byli najprawdopodobniej odpowiedzialni za wznoszenie pierwszych znaczących budowli wzniesionych rękami człowieka, jakich pozostałości do dziś odnajdujemy na wyspach. Zrazu były to budowle ziemne, znane jako tzw. długie kopce lub długie kurhany (ang. long barrows). Ich rozmiary wynoszą zwykle kilka metrów szerokości i 35–40 m długości, choć zdarzają się i dłuższe. Zalicza się je do tzw. kultury Wind Mill, od miejsca, gdzie przeprowadzono pierwsze związane z nimi prace odkrywcze. Największe zgrupowanie tych konstrukcji (w liczbie ok. 100) znajduje się w Wiltshire. W wielu odnaleziono szczątki ludzkie, niekiedy do 50 szkieletów w jednym grobowcu.

      Wyższe stadium rozwojowe stanowią kopce z wydrążoną komorą pochówkową, która niegdyś była opalisadowanym korytarzem podziemnym, pokrytym ziemnym dachem, wspieranym belkami. Wiele z tych kopców posiada specjalną komorę obudowaną kamieniami, służącą zapewne celom rytualnym. W tradycji języków gaelickich nosi ona nazwę cairn, także càrn lub cuirn. W 1937 r. w Lanhill w Wiltshire odnaleziono taką komorę z pełnym wyposażeniem, nietkniętym od czasów prehistorycznych. W większości cairns zniszczenia są jednak daleko posunięte, a kamienie były z reguły rozbierane przez okoliczną ludność do budowy dróg i domów. Tak w Brytanii, jak i w Irlandii grobowce tego typu grupują się wokół basenu Morza Irlandzkiego. Najbardziej znane i zarazem najbardziej imponujące pod względem rozmiaru użytych głazów to cairn o kształcie okrągłym, odnalezione w Brynn-Celli-Ddu na wyspie Anglesey w Walii i cała seria podobnych zabytków irlandzkich, zlokalizowanych na zachód od jeziora Arrow w hrabstwie Sligo, w pobliżu jeziora Crew w hrabstwie Meath, w dolinie rzeki Boyne oraz na północnym obrzeżu gór Wicklow4.

      Cairns przetrwały epokę, w jakiej powstały – neolit, którego koniec przypada na wyspach na ok. 2000–1800 r. p.n.e. W okresach następnych zyskują na coraz bogatszym wyposażeniu, kamienie tworzące ściany są często rzeźbione w spirale i zygzakowate wzory przypominające niekiedy zarys kształtów ludzkich. W obrębie głównej konstrukcji pojawia się komora grzebalna, poprzedzona rodzajem bramy, symbolizującej jakby przejście człowieka z rzeczywistości żywych do świata zmarłych. Ten typ budowli zyskał w angielskiej terminologii archeologicznej miano grobowców przechodnich – passage graves. Odnaleziono w nich spore ilości szczątków ludzkich, uprzednio palonych. Dopiero z nadejściem epoki brązu (ok. 2000–700 r. p.n.e.) obserwujemy znaczące zmiany w sposobie grzebania zmarłych, jak gdyby stare obiekty – bądź nowe, budowane na stary sposób – począł przejmować lub budować inny lud, mający już inne obyczaje religijne. Zmarli są tu wyposażeni w ozdoby i specjalne naczynia na jedzenie. Niekiedy w naczyniach tych znajdujemy także spalone kości ludzkie. Najciekawszym grobowcem tego typu jest tzw. Kopiec Zakładników (Mound of the Hostages) na wzgórzu Tara w irlandzkim hrabstwie Meath. Tu, podczas prac archeologicznych prowadzonych przez Seana ó Riordaina i jego następcę Ruaidhri de Valerę, odkryto szkielet młodego chłopca z naszyjnikiem z brązu, bursztynu i błękitnych kostek fajansowych. Przedmioty te pochodziły przypuszczalnie z Egiptu lub Bliskiego Wschodu z ok. 1500 r. p.n.e. Wskazywałoby to, że kontakty handlowe wysp były wówczas rozleglejsze i różnorodniejsze, niż się do niedawna zakładało.

      Wejścia do grobowców przechodnich, ich charakterystyczne bramy, a także układ głazów w kamiennych kręgach, przypominają podobne budowle z rejonu Morza Śródziemnego. Uwagę archeologów przykuwała zwłaszcza sławna brama w Mykenach. Jeszcze w XIX w. pojawiły się teorie naukowe, mówiące o wpływie kultur śródziemnomorskich na kultury neolityczne zachodniej i północnej Europy, w tym Wysp Brytyjskich. W XX w. czołowym głosicielem podobnych hipotez był australijski archeolog i historyk architektury Gordon Vere Childe. Swe poglądy wyrażał w licznych pracach, z których największy rozgłos zyskała książka The Dawn of European Civilisation (Świt cywilizacji europejskiej, 1925). Zdaniem Childe’a kultura mykeńska drogą dyfuzji osiągnęła południowe tereny dzisiejszej Francji oraz Półwyspu Iberyjskiego, a stamtąd poczęła się rozprzestrzeniać ku północy wzdłuż zachodnich obrzeży kontynentu, tworząc coś, co zyskało wśród archeologów miano „atlantyckiej fasady” – „Atlantic façade” lub zgoła „prowincji megalitycznej” – „megalithic province”. I właśnie to niezwykłe zgrupowanie konstrukcji neolitycznych wzdłuż wybrzeża Atlantyku i częściowo Morza Północnego miało zapoczątkować rozwój kontynentalnej cywilizacji europejskiej.

      Poglądom Childe’a i innych „dyfuzjonistów” zaprzeczył jednak postęp badań archeologicznych, szczególnie zaś metoda zwana datowaniem radiowęglowym (radiocarbon dating)5. Zastosowana w badaniu atlantyckich grobowców i innych budowli neolitycznych wykazała, że są one o wiele starsze niż podobne konstrukcje śródziemnomorskie. Najstarsze megality atlantyckie sięgają okresu sprzed 4000 r. p.n.e. i znajdują się na terenie dzisiejszej Bretanii. Tymczasem najstarsze zbliżone konstrukcje basenu Morza Śródziemnomorskiego (Egipt) pojawiają się dopiero ok. 2700 r. p.n.e. Wynika z tego oczywisty wniosek, że to, co starsze nie mogło być rezultatem wpływów o wiele młodszych zjawisk kulturowych. Głównym ośrodkiem, z którego ewentualnie promieniowały wzory najstarszych budowli megalitycznych, były zatem nie Mykeny, a tereny północnej Francji. I stąd zapewne wyszły pierwsze impulsy architektury neolitycznej, której zabytki znajdujemy dziś w obrębie Wysp Brytyjskich. W każdym bądź razie budowle te nie były skutkiem migracji żadnego z ludów iberyjskich, jak to zakładano do niedawna. Najstarsze grobowce kamienne i megality mają na Wyspach Brytyjskich ok. 3200 lat, podczas gdy iberyjskie pojawiły się ok. 1000 lat później. Z kolei żaden lud iberyjski nie mógł zapożyczać się u kultury mykeńskiej bądź też – jak utrzymywał Childe – po prostu się stamtąd wywodzić, skoro budowle iberyjskie są starsze niż mykeńskie o co najmniej kilkaset lat. „Hipotezę mykeńską” najskuteczniej podważył brytyjski archeolog Colin Renfrew. W 1968 r. opublikował niewielki artykuł pt. Wessex bez Myken, w którym wykorzystując metodę radiowęglową, wykazał absurdalność wiązania brytyjskich megalitów z wpływami śródziemnomorskimi6. Ostatecznym ciosem zadanym „mykeńskim dyfuzjonistom” stała się jednak głośna książka Renfrew Before Civilization (Przed cywilizacją, 1973). Renfrew przytacza w niej argumenty przeciwników nowej metody, od rzeczowych (Vladimir Milojcić) po emocjonalne oświadczenia, w rodzaju okrzyku wzniesionego podczas jednej z konferencji międzynarodowych przez Jacquette Hawkes: „Nie będzie służba naukowo-techniczna uzurpowała sobie tronu historii”7. Niezależnie jednak od wszystkich zastrzeżeń, teza o śródziemnomorskim bądź iberyjskim pochodzeniu megalitów Wysp Brytyjskich okazała się wprawdzie błyskotliwą, ale ostatecznie niepotwierdzoną hipotezą przeszłości.

      Nie była to jedyna pomyłka Gordona Vere Childe’a w odniesieniu do Wysp Brytyjskich. Nie jest wykluczone, że na południowych i centralnych terenach wysp, rzeczywiście imigranci СКАЧАТЬ