Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler. Süveyda Şahin

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ (Elin(iz) gözün(üz) dert görmesin!) (TDDS-I. 367); Eliň kesilsin! > Eliňiz kesilsin! (Elin(iz) kopsun!) (TTS. 406); Garakyn çyksyn! > Garakynyz çyksyn! (Sana/size daha ne gerek! Gözün(üz) çıksın!) (TTS. 228); Gijäň rahat bolsun! > Gijäňiz rahat bolsun! (İyi geceler!) (TDDS-II. 216); Gözüň aýdyň! > Gözüňiz aýdyň! (Gözün(üz) aydın!) (TDDS-I. 5); Gözümiň üstünde yeriň bar! > Gözümiziň üstünde yeriňiz bar! (Başımı(zı)n üstünde yerin(iz) var! (TTS. 301); İşiň bilen boluň! > İşiňiz bilen boluň! (İşiniz gücünüzle ilgilenin!/İşinize bakın!) (TDDS-II. 155); İşiň şovly bolsun! > İşiňiz şovly bolsun! (İşin(iz)de başarılar!) (TDDS-I. 380); İşiň oň bolsun! > İşiňiz oň bolsun! (İşin(iz) iyi olsun!) (TTS. 488); İşiň rovaç bolsun! > İşiňiz rovaç bolsun! (İşin(iz) iyi olsun!) (TDDS-II. 220-221); Ömrüň uzak bolsun! > Ömrüňüz uzak bolsun! (Ömrün(üz) uzun olsun!) (TDDS-II. 165); Özüň bil! > Özüňiz bil! (Sen/siz bilirsin!) (TTS. 67); Rysgalyň egsilmesin! > Rysgalyňyz egsilmesin! (Horluk görmeyin(iz)!) (TDDS-II. 223) gibi örnekler verilebilir.

      B) Fiil çekim eklerinin değişebilmesi:

      Fiil çekimi cümlede yer alan kişiye, zamana ve kipe göre değişiklik gösterir. Burada da atasözleri bu değişime izin vermez. Örneğin, Damlaya damlaya göl olur atasözünü Damlaya damlaya göl oldu şeklinde kullanmak dilbilgisi kurallarına göre mümkün olsa da kalıplaşmış olduğu için bu kullanım şekline izin verilmez. Buna karşın deyim, ikileme, birleşik ve kalıp sözlerde cümlede kullanımına göre bu değişim yaygındır. Örneğin, Fitil fitil burnundan getirmek deyimi Fitil fitil burnundan getireceğim , Fitil fitil burnundan getirecekler şeklinde kullanılabilir. Kırıp geçirmek ikilemesi kırıp geçirdim, kırıp geçirdin şeklinde kullanılabilir. Yardım etmek birleşiği yardım ediyorum, yardım edecekler şeklinde kullanılabilir (Gökdayı, 2015: 29-30).

      Türkmen Türkçesinde Gӓmide hüşgâr oturmak deyimi Gӓmide hüşgӓr oturgyl; Myrada ýetmek deyimi; Myrada ýetdi şeklinde kullanılabilir (Yılmaz, 2016: 301, 332,333). Elip biliň burulmak / Elif beli burulmak (Yaşlanmak) deyimi; Elip bilim buruldy / Elif belim buruldu şeklinde fiilin çekimli haliyle de kullanılabilir (Yılmaz, 2016: 260-261). Gözi dört olmak deyimi; Gözüm dört oldy (Yılmaz, 2016: 363). Tora düşmek deyimi; Tora düşüp (Engele takılmak, yakalanmak) (Yılmaz, 2016: 659). Ýokluk meýdanynda mejlis gurmak / Yokluk meydanında meclis kurmak (Hiç ölmeyecekmiş gibi davranmak, sonunu düşünmemek) deyimi; Ýokluk meýdanynda mejlis guruban (Yılmaz, 2016: 698-699). Gulgula düşmek (Dillere düşmek) deyimi; Gulgula düşdi (Yılmaz, 2016: 368-369). Günӓhiň (günӓniň) agramy basmak / Günahın ağırlığı basmak (Günahından dolayı vicdan azabı çekmek, içten üzülmek.) deyimi; Günӓhiň (günӓniň) agramy basar (Yılmaz, 2016: 374-375) şeklinde fiilin çekimli haliyle de kullanılabilir.

      Türkmen Türkçesinde yer alan kalıp sözlerin bazılarında fiil çekim eklerinin değiştiği görülür. Bunlara örnek olarak: Atamdan aňry git! > Atamdan aňry gidin! (Cehenneme git(in)!/Defol(un)!/yok ol(un)!) (TDDS-I. 88); Aýdan sözüňi ýerine ýetir!> Aýdan sözüňi ýerine ýetirdi (Verdiği sözü zamanında yerine getir/di) (TDDS-II. 283); Baýlygymyz-a pes däldir, şükür, et-ýagymyz bol! > Baýlygymyz-a pes däldir, şükür, et-ýagymyz boldur! (Zenginliğimiz az değildir, şükür, etimiz, yağımız bol(dur)/Allah’a şükür iyiyiz.) (TTS. 525); Biderek sögüşden näme many bar > Biderek sögüşden näme many barmyş (Boş yere sövmenin ne anlamı var(mış)) (TTS. 445); Çopana meýlis haram > Çopana meýlis harammyş (Çobana meclis haram(mış)) (TDDS-I. 232); Daň atar > Daň atdy (Tan atar/attı) (TDDS-I. 265); Dünýäden bihabar > Dünýäden bihabardy (Dünyadan habersiz(di)) (TDDS-I. 335); Gadyr bilmez > Gadyr bilmezdi (Kıymet bilmez(di)) (TDDS-I. 403); Gözüni açyp gör > Gözüni açyp göreni (Gözünü açıp gör(düğü)) (TDDS-I. 26); Günäňi döker > Günäňi döktü (Günahını anlatır/anlattı) (TDDS-I. 539); Günä ýükledi > Günä ýüklemiş (Günah yükledi/yüklemiş) (TDDS-I. 539); Gün geçirer > Gün geçirdi (Vakit geçirir/geçirdi) (TDDS-I. 538); Haka ten berer > Haka ten berdi (Allah’a sığınır/sığındı) (TDDS-I. 570); Hakgulla diýip oturar > Hakgulla diýip oturdı (Başına gelenlere razı olup oturur/oturdı) (TDDS-I. 570); Hakyndan çykdy > Hakyndan çykmyş (Üstesinden geldi/gelmiş) (TDDS-I. 570); Hak öýüne bardy > Hak öýüne barjak (Öldü/Ölecek) (TDDS-I. 570); Rugsat berseňiz > Rugsat etseniz (İzin verirseniz.) (TSAS. 67) verilebilir.

      2.1.5.2. Söz Dizimine Dair Değişiklikler

      Kalıplaşmış söz birliklerini oluşturan sözcüklerin söz diziminde değişiklikler olması mümkündür. Bu değişim kısmi kelime değişiklerinin yanı sıra söz dizimindeki kelimelerin yer değiştirmesiyle de meydana gelebilir. Gökdayı, söz dizimine dair değişiklikleri üç gruba ayırmış ve bu başlıklar altında incelemiştir (Gökdayı, 2015: 30).

      A) Sözcük ekleme / çıkarma: Söz dizimsel olarak bu değişimlerde anlam önemlidir. Anlamı değiştirmeyecek şekilde bir sözcük eklenir veya çıkarılabilir. Bu tür değişikliklere atasözlerinde çok az sayıda yer verilmiştir. Çünkü atasözlerinin yapısı ve kalıplaşma derecesi itibariyle bu değişimlere izin vermeyeceği açıktır. Ahlatın iyisini ayılar yer atasözüne; Ahlatın iyisini dağda ayılar yer şeklinde “dağda” kelimesi, Akıntıya kürek çekilmez atasözüne; Akıntıya karşı kürek çekilmez şeklinde “karşı” kelimesi eklenmiştir (Gökdayı, 2015: 30).

      Deyimler için de bu değişim oldukça sınırlı sayıda kullanılır. Ağzı açık kalmak deyimi; Ağzı bir karış açık kalmak şeklinde, Ağzından çıkanı kulağı işitmemek deyimi; Ağzından çıkan sözü kulağı işitmemek şeklinde kullanılabilir ve burada da her iki deyime birer sözcük eklenmiştir (Gökdayı, 2015: 30-31). Türkmen Türkçesinde de Gözi gubar tutmak deyiminde tutmak sözcüğü çıkarılarak Gözi gubarlanmak şeklinde kullanılabilir. Her ikisi de “görme gücünün yavaşlaması, göz önünü duman tutmak, görme yetisi zayıflamak” anlamında kullanılmaktadır (Yılmaz, 2016: 361). Vepa tohmun ekmek deyimi; Vepa bermek şeklinde sözcük çıkarılmış haliyle de kullanılabilir ve “yürekten hizmet etmek, samimiyetle hizmet etmek anlamında” kullanılır (Yılmaz, 2016: 673-674).

      Kalıp sözlerde de bu ekleme/çıkarma işlemi görülebilir. Örneğin; Afiyet olsun kalıp sözü; Afiyet şeker olsun şeklinde, Allah rahmet eylesin kalıp sözü; Allah gani gani rahmet eylesin şeklinde kullanılabilir (Gökdayı, 2015: 31). Bu örnekler çoğaltılabilir Allah tuttuğunu altın etsin kalıbı; Allah tutuğunu çil çil altın etsin/ Allah tuttuğunu altın gümüş etsin/Allah tuttugunu altın; tutamadığını gümüş etsin şeklinde kullanılabilir. Türkmen Türkçesinden örnek vermek istersek; Salam > Baryňyza salam (Hepinize selam) (TTS. 47); Diliňe dygy ber! > Diliňe biraz dygy ber! (Çeneni biraz tut!) (TTS. 153); Rahatlanyň > Rahatlanyň, gatyrganmaň! (Sakin СКАЧАТЬ