Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler. Süveyda Şahin

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ 446); Alla medet bersin! (Allah yardım etsin!) (TTS. 453); Men size minnetdar (Size minnettarım) (TTS. 460); Mümkin däl (Mümkün değil) (TTS. 466); Tüýs mugtla! (Çok ucuz, hemen hemen bedava!) (TTS. 464); Nakys adam (Akılsız adam) (TTS. 470); Näme bolsa bolsun! (Ne olursa olsun!) (TTS. 473); Munuň nakysca zatdyğyny! (Ne kadar güzel şey!) (TTS. 470); Nurbat aman, ýetişiň (İmdat, aman yetişin!) (TTS. 480); Oňluk bolsun! (İyilik olsun!) (TTS. 489); Ömür baky (Ömür boyunca) (TTS. 504); Onuň övzaýy bozuk (Onun niyeti kötü) (TTS. 511); Eşekden palan alança ýok! (Bir bardak suyu içmek kadar kolay!) (TTS. 516); Rakypyň çekdigi ahyvaý bolsun! (Düşmanın çektiği ahüvah olsun) (TTS. 541); Rovaç (İyi, güzel, üstün, revaçta) (TTS. 548); Salam (Selam) (TTS. 556); Salamälik (Kadınların selamlaşma sözü) (TTS. 556); Şükür (Şükür) (TTS. 611); Taňry ýalkasyn! (Tanrıya şükür!) (TTS. 616); Ol seniň taýyň däl (O senin dengin değil) (TTS. 619); Tüveleme (Aferin!, Ne güzel!, Şükür!) (TTS. 640); Ugur haýyr bola! (Başarılar, hayırlı işler!) (TTS. 644); Valeýkimessalam (Ve aleykümselam) (TTS. 662); Vessalam (Başka bir şey yok, iş bitti, tamam) (TTS. 665); İş gutardy vessalam (İş bitti, tamam!) (TTS. 665); Ýaman kelläm agyrýar (Başım fena ağrıyor) (TTS. 674); Ýaradan alladan gaýry pena ýok (Yaradan Tanrıdan başka sığınak yok) (TTS. 678); Zaluvat (Yiğit; aferin, bravo) (TTS. 716); Zyýany ýok (Zararı yok) (TTS. 722).

      2.1.5. Çekirdek Kalıplaşma

      Gökdayı’nın tespitine göre, çekirdek kalıplaşmada kalıplaşmaya giren sözcüklerden bazıları hiçbir değişime uğramaz. Sadece önüne, ortasına ya da sonuna bir ek alabilir veya bazı sözcükleri değişebilir. Bunlar biçimsel ve dizimsel düzlemde gerçekleşir (Gökdayı, 2015: 28). Türkmen Türkçesinde de çekirdek kalıplaşmaya girmiş kalıp sözler aynı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi söz biçimindeki değişiklikler ve söz dizimindeki değişiklikler şeklinde incelenecektir.

      2.1.5.1. Söz Biçimine Dair Değişiklikler

      Kalıp sözlerin söz biçimindeki değişikliklere bakma aşamasında atasözlerinin kelimeleri arasında hiçbir değişiklik yapılamadığı görülür. Deyim ve kalıp sözlerde ise kelimeler arasında bazı ekleme veya çıkarmalar yapılabildiği görülür. Örneğin; Damlaya damlaya göl olur, atasözünü Damlaya damlaya deniz olur, şeklinde kullanamayız.Türkmen Türkçesinde kullanılan atasözleri içinde aynı şey geçerlidir. Örneğin; Dokluk näme diýdirmez, açlyk näme iýdirmez (Tokluk neler dedirmez, açlık neler yedirmez) (TDDS-I. 25); Älem içre adam gezmez, at gezer (Dünyada insan gezmez, adı gezer) (TDDS-I. 27); Dag daga duşmaz, adam adama duşar (Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur) (TDDS-I. 27); Agaly oglan aglamaz (Babası ağa olan oğlan ağlamaz) (TDDS-I. 30); Süri agsaksyz bolmaz (Sürü aksaksız olmaz) (TDDS-I. 35); Süri agsagyny gizlär (Sürü aksağını gizler) (TDDS-I. 35); Süýtde agzy bişen suvy üfläp içer (Sütten ağzı yanan suyu/yoğurdu üfleyerek içer) (TDDS-I. 39); Böriniň agzy iýse-de gan, iýmese-de gan (Kurdun ağzı yese de kanlı, yemese de kanlı) (TDDS-I. 39) atasözleri tam kalıplaşmıştır ve herhangi bir değişikliğe izin vermez. Bu ve bunun gibi örnekler atasözlerindeki çekirdek kalıplaşma için oldukça fazladır. Ancak deyimlerde bu çekirdek kalıplaşmada bazı noktalar sabit kalmak şartıyla kalıp sözün bazı yerlerinde değişiklikler olabilmektedir. Mesala; Gözü dolmak deyimini Gözlerim doldu, Gözün dolmuş şeklinde iyelik ekleriyle de kullanabilir, değişime sokabiliriz ve o anki kullanan kişiye göre farklı anlamlar çıkarmamıza yardımcı olmasını sağlayabiliriz. Türkmen Türkçesinde; Akly ýitirmek (Delirmek, aklını yitirmek) deyimi Aklyň ýitirme (Delirme, aklını yitirme!) (MEDS. 39); Gol ýetirmek (Namusa el sürmek, güç yetirmek) deyimi Gol ýetirdiň (Namusa el sürdün, güç yetirdin) (MEDS. 493); Gulak asmak (Kulak asmak) deyimi Gulak asyň (Kulak asın) (MEDS. 501); Nyýaza durmak (Allah’a yakarmak, dua etmek) deyimi Durdum nyýaza (MEDS. 549); Ýas tutmak (Yas tutmak) deyimi Ýas tutarmyş (Yas tutarmış) (MEDS. 687) deyimlerinde olduğu gibi bazı noktalar sabit kalmak şartıyla deyimlerin bazı yerlerinde değişiklik yapmak mümkündür.

      Kalıp sözlerde de bunun gibi değişiklikler mevcuttur. Teşekkür ederim kalıp sözü Teşekkürler, Teşekkür ediyorum, Teşekkür ederiz şeklinde de kullanılabilir. Saygılar kalıp sözü Saygılarımla, Saygılarımı iletin(iz), Selam sözü Selamlar, Selam söyleyin(iz), şeklinde kullanılabilir. Türkmen Türkçesindeki Agşamyň haýyrly! kalıp sözü Agşamyň haýyrly bolsun! Agşamyňyz haýyr! Agşamyňyz haýyrly! Agşamyňyz haýyrly bolsun! şeklinde kullanılabilir (Sarıyev, 1994: 35). Türkmen Türkçesinde; Alnyňyz açyk! (TDDS-I. 61-62) > Alnyň açyk bolsun! (TDDS-I. 61-62) > Alnyň-bagtyň açyk bolsun! (TDDS-II. 80) (Mutlu ol, başarılar dilerim! Bahtın açık olsun!); Avuň şowly bolsun! > Avuň şowuna düşsün! (Av bereketli geçsin! Rast gele!) (TDDS-I. 94); Bagt bersin! (TDDS-I. 380) > Bagt getirsin! (Gelin alan aileye gelin şans getirsin anlamında kullanılan söz) (TDDS-I. 67); Baýramyňyz bilen! (Bayramınız kutlu olsun!) (TTS. 54) > Baýramyňyz mübärek bolsun! (Bayramınız mübarek olsun!) (TTS. 466); Bereket bersin! (Bereket versin!) (TTS. 60) > Bereketli bolsun! (Bereketli olsun!) (TDDS-I. 583) şeklinde değişikliklerin olduğu örnekler mevcuttur. O halde kalıp sözlerde söz öbeğinde yer alan kelimelerden bir kısmı kendini korumak şartıyla bir kısmı da başka eklerle çekime girebilirler. Bu sadece anlam açısından ufak bir değişime sebep olsa da içerikte vermek istediği mesaj aynıdır.

      Gökdayı, öbek veya cümle oluşturulurken biçimsel değişikliği iki başlıkta inceler: İsim çekim ve fiil çekim eklerinin eklenmesi veya değiştirilmesi.

      A) İsim çekim eklerinin değişebilmesi:

      Bazı birimlerde iyelik, ad durum, soru ve çoğul ekinden oluşan isim çekim ekleri değişebilir. Ancak atasözleri bu değişikliklere izin vermez. Dost ile ye, iç, alışveriş etme sözü Dostlarınla ye, iç, alışveriş etme şekline dönüştürülemez. Buna rağmen bazı deyimlerin çoğu, ikilemeler, birleşikler ve kalıp sözlerin bir bölümü buna izin verirler. Söz gelimi Ağzının tadı kaçmak deyimi, Ağzımın tadı kaçtı, Ağzının tadı kaçtı şeklinde değişik kişilere gönderme yapmak amacıyla iyelik ekleri değiştirilerek; dağ bayır ikilemesi dağa bayıra, dağda bayırda, dağdan bayırdan, dağdan bayıra gibi değişik ad durum ekleriyle; fotoğraf makinesi birleşiği fotoğraf makinemizi, fotoğraf makinelerine biçimlerindeki ad durum ekleriyle değiştirilebilir (Gökdayı, 2015: 29).

      Türkmen Türkçesinde Pelegiň oýnuny görmek/ Feleğin oynunu görmek deyimi; Pelegiň oýnuny bir gün görer sen/ Feleğin oynunu bir gün görürsün şeklinde şahıs eki alarak farklı kişilere gönderme yapabilir (Yılmaz, 2016: 278-279). Başy göge, gövsüň ýele götermek /Başı göğe, göğsü yele kaptırmak deyimi; Başyň göge, gövsüň ýele göterme/ Başını göğe, göğsünü yele kaptırma, şeklinde farklı şahıs ekleri ile de kulanılabilir (Yılmaz, 2016: 118-119). Gözi dört olmak deyimi; Gözüm dört oldy şeklinde kullanılabilir (Yılmaz, 2016:363).

      Türkmen Türkçesinde bazı kalıp sözlerde de isim çekim eklerinde değişme olabilir. Örneğin, Abraýyň artsyn! kalıp sözü Abraýyňyz artsyn! (Şöhretin(iz) artsın!) şeklinde; Alnyňa ak gün dogsun! kalıp sözü Alnyňyza ak gün dogsun! (Alnına/alnınıza СКАЧАТЬ