Gagauz Leksikologiyası. Güllü Karanfil

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ desäk, düşüneriz ani kloçka sözü yansılama yolunnan yaranmış. Buraya Azerbaycancada kırt//kürt “kvoçka” sözünü eklesek, genä dä göreriz, ani bu söz bir sıra dillerdä (rusçada da (kvoçka)) yansılama yolunnan yaranmış. Tauklar hollukta//follukta yımırtlêêr.

      Horoz “петух”. Tür., azerb., türkm., nog., kum., kaz., karaim. horoz, kirg. koroz, tuv. askar dagaa. Karaç.-balgar dilindä horoza 12 türlü söleerlär: horaz, adaka, guguruk, tauuk erkek h.b. Horoz sözünü “Büük Türk Sözlüün” tertipleyenneri farsça olduunu yazêrlar [BTS, 482]. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä, rumıncada da olduu gibi kokoş lafı kullanılêr. Bizcä, bu laf horozun çıkardıı sesä görä yaranmış (yansılama) (bak: karaç. guguruk). Bu iki kuşun yavrusuna gagauz dilindä piliç deerlär. Onnarı çaararkan pili-pili sesini kullanêrlar. Türk dilindä piliç taa yımırtlamaa başlamamış genç kuşlara deerlär. Azerb., tür., uyg., türkm., kırgızçada biraz diişik fonetik variantlarda civciv, cücä gibi kullanılêr. Cücä sözü dä, bizcä, yansılama yolunnan yaranmış (yannaştır: gag. guguş “голубь”, karaç.-balkar. guguruk “петух” h.b.)

      Kaaz “гусыня”. Gagauz dilindä kaz forması (taa çok valkaneş dialektindä) var. Alt., tür., başk. kaz. nog., özb. kaz, azerb., türkm., uyg. gaz, tuva, kıs kas, hakas. şor. has. çuv., hur, yakut. haas, karaç.-balk. tişi kaz fonetik variantları kullanılêr. Eski türk yazılarında gaz variantı var [DTS, 438]. Yımırtanın üstündä yatan kaaza da “kloçka düştü” deerlär.

      Yımırtadan çıkmış kaaz yavrusuna gagauz dilindä bıci//bıdi deerlär. Onnarı çaararkan bıdi-bıdi, yada bıci-bıci deerlär.

      Ördek “утка”. Bu ev kuşunun adı başka türk dillerindä bu türlü: azerb. özb. ördek, tat. ürdäk, kırg. ürdük, başk. öyräk, kaz. öyräk, yürek, uyg. üdäk [TLS,680], tuva. ödürek., karaç.-balk. bappuş. DTS da ördek forması var [c.363]. Gagauz dilindä bildiiniz gibi, alınma olayları çok.

      Bu kuşa birkaç küüdä, Valkaneştä rumıncadan alınmış raţa, erkeenä sä raţoy deerlär. Ördään yavrusuna uticik, yada raţacık deerlär. Uticik sözü slavän dillerindän alınma (yannaştır: “utka”). Bu kuşun yavrularını çaararkan “utü-utü” sesi kullanılêr. Bu alınmaların hepsini eni var nasıl esap etmää. Folklor materiallarında bu alınmalara rasgelmeeriz.

      Patu “гусь”. Hem kaazın, hem ördään erkeenä gagauz dilindä patu deerlär. Başka türk dillerindä bu maanayı çıkarmaa deyni kaaz sözünün yanına er yada erkek lafı ekleneer (bak: tuva. er kas «гусак», er ödürek «селезень» karaç.-balk. erkek kaz).

      Buura//Kurkan «индюк». Bu kuş XVI asırda Hindistanın batı taraflardan batı devletlerä hem Rusiyaya getirilmiş [3,132]. Bu sözlerin ikisi dä Gagauzça-rusça molodovanca sözlüündä var. Vatanına görä azerbaycannılar ona hind horozu, türkmennär hind horozı demişlär. Gagauzlarda kimi yerdä buura, kimi yerdä sä kurkan lafları kullanılêr; erkekliinä görä alt. erkek yamankuş, kirg. erkek körp, hak. irkek indeyka, kumık. erkek görgör, başk., tat. ata kürge, nog. ata kükis; tür. kurk, kaz. kürke tauık, karaç. balk. kırım guguruk, özb., uyg. kurka huroz, çuv. karkka açi [4,26]. Annaşıldıı gibi, türk dillerinin çoyunda gagauzlarda kullanılan kurkan fonetik variantı var. Düşüneriz, ani kurkan lafı çıkarttıı sesä görä kurk// görk//gurk morfemindän hem eski an “hayvan” sözündän yaranmıştır. Kurkan sözü rumın dilindä dä hep o maanada kullanılêr. Sık-sık kullanılan Buura sözü dä çok meraklı. “Kitabi Dede Korkut” ta buğra erkek devä maanasında verilmiştir. Fikirimizcä gagauz dilindä buura sözünün maanası daralmış.

      Pipi «индюк». Bu kuşun adı türk dillerindä bölädir: azerb. hind toyuu, türk hindi, başk. ine kürkya, kaz. kürke tauık, kum. tiii gürgür, tuv. kıs kuş, özb. kurka tovuk, h.b. Gagauz dilindä bu kuşa pipi deerlär. (bu söz dä yansılama yolunnan peydalanmış). Bu kuşun yavrusuna pipicik deerlär. Yımırtalar üstündä yatan kuşa genä dä kloçka deerlär.

      Bölmenin adından annaşıldı, ani bütün bu ev kuşların yattıı erinä kümes deerlär.

      Yazımızın materiallarından tutunarak geldiimiz sonuçları açıklaya-bileriz:

      1. İri buynuzlu hayvannarın adları hepsi eskitürkçädir. Bütün türk dillerindä ufak fonetik diişikliklerlän kullanıldıını göreriz. İneklerin takma adlarının arasında sa romın dilindän alınmalar var. Bu alınmaları sa yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adlarının arasında romın dilindän dä alınmalar var. Bu alınmaları yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adları çoyu öztürkçelii gösterer. Burada belli olêr, ani gagauzlara hayvancılık zanaatı çok eski zamannardan yakınmış.

      2. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın terminologiyasını domuzçuluk terminologiyasınnan yannaştırarak göreriz, ani domuzçuluk terminologiyası yufka gelişmiş. Terminnerin çoyu alınmadır. Bu terminologiyanın yufka olması açıklêêr, ani göçeri yaşamak geçirän gagauzların dedeleri domuzçuluklan ancak oturak yaşayışta tanışmışlar.

      3. Beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bundan başka, beygirciliin çok eski bir geçmişi var. Materiallardan belli olêr, ani gagauzların dedeleri beygircilik zanaatınnan çoktan tanışmış. Eskimiş at, yürük, alaşa terminneri gösterer, ani gagauzların göçmen yaşamaları için beygircilik çok lääzımnıymış.

      4. Annaşıldıı gibi, gagauz dilindä olan ev kuşlarının adları büük bir kısımı özt ürkçädir, sözlerin kökleri da çok derinä gider. Öz türkçeylän birerdä alınma terminnär dä kullanılêr. Türk dillerin birkaçında kuşun erkeeni bildirmäk için asker, kişi, er, erkek sözleri kullanılêr. Var nasıl demää, ani çoyu kuş adları çıkardıkları seslerä görä kurulmuş.

      5. Aaraştırma sonucunda belli olêr, ani hayvan adlarının bir kısmı –an, – un morfemasınnan biter: tavşan, koyun, kurkan, neredä -an “avlamak için yaranmış hayvan, yada kuş” [RS, 1, 128] maanasına geler.

      Bu hayvan adlarının büük bir kısımı GRML ta yoktur. Bu terminnerin kaybelmemesi için, gelecek boylara vermäk için, onnarı toplayıp bir sözlük tertip etmää bizim borcumuzdur.

      Kullanılmış kiyatlar:

      1. Мошков В.А. Гагаузы бендерского уезда, СПб, 1902.

      2. Губогло М. Гагаузская терминология по скотоводству // Тюркская лексикология и СКАЧАТЬ