Gagauz Leksikologiyası. Güllü Karanfil

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ style="font-size:15px;">      Keçi “коза”. Gagauzlar çorbacılıında son vakıtlar keçicilik zanaatı enilendi. M. Kaşgarlının sözlüündä laf keçi formasında kullanılêr, ama tat., kırg., özb., karaç.-balk., kr.-tat. eçki, kaz. eşki, uyg. üçka. Düşünerim, ani eçki variantı var nasıl metateza olayından yaransın: keçi-eçki. Gagauz dilindä, taa merkez dialekttä siirek kullanılan romıncadan alınmış ţap sözü da var.

      Tekä “козел”. Gagauz dilindä keçinin erkeenä tekä deerlär. Kaz., türkm., kirg., tür., karaç.-balk., karaim., kumık. teke, özb. taka, uyg. tekä “козел”; tat., başk. tеka, çuv. taka “баран” maanasında kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu hayvana erkäk keçi dä deerlär. M. Kaşgarlının sözlüündä hem tekä, hem dä erkäç forması bulunêr [MK,III,228,I,95]. Bu iki ufak buynuzlu hayvanın yavrusuna olak deerlär. Ufak buynuzlu malı otladan adama çoban deerlär.

      İri hem ufak buynuzlu malların durduu yerä gagauzlar ahır deerlär.

BAŞKA EV HAYVANNARI

      Gagauz dilindä beygircilik terminneri eski bir zamandan geler. Beygir adları yaşına görä, renginä görä diişer. Bu adları M. Guboglunun geniş aaraştırmasında (at, beygir, al, haygır, baytal, kısırak, kuliş, kuli, tay, elik tay, kereci, kerenci) var nasıl bulasınız [2, 222]. Biz bu yazıda salt birkaç beygir adını aaraştıracez. Annaşıldıı gibi, zamadaş gagauz dilindä beygir (valkaneş dialektindä biygir) sözü sık-sık kullanılêr. Beygir sözü kullanılêr ancak Türkiye türkçesindä hem gagauz dilindä. Laf fars kökennidir. Gagauz dilinä gelmesi dä türkçenin yardımınnan olmuş.

      At «конь». Eski anıt taşlarında, bütün türk dillerindä at termini fonetik variantında var (yannaştır: özb. ot, çuv. ut). Zamandaş gagauz dilindä at sözü kullanılmêêr. At sözünä ancak folklor materiallarında rasgeleriz. Ama at sözünün izleri atlı “всадник” adlıında kendini gösterer. Ama at sözü gagauz dilindä mutlak olmuş, dedelerimizin göçmen oldukları zamannar mutlak kullanılmıştır. Ona görä dä atlı termini şindi da gagauz dilindä sık-sık kullanılêr. Gagauzların dedeleri Balkannarda erleştiktän sora onnar türk dilinin yardımınnan fars sözü olan beygir sözünü almışlar. Gagauz dilindä bölä bir arhaizma da var: yürük “yarış için beygir”. Bölä beygirlär ancak zengin gagauzlarda olardı.

      Lääzım nışannayalım, ani taa ileri gagauzlarda beygir ancak ük taşımaa hem taa başka işlerä deyni bir hayvandı. Yarışlar için sä atlar kullanılardı. Sovet vakıdında gagauzlarda at may yoktu, vardı beygir, ama son yıllarda at sözü ta aktiv kullanılêr, atçılık zanaatı da gelişer (“At-prolin” adlı at ferması).

      Kuli «жеребёнок». Gagauz dilindä kuliş variantı da var. İkisinin dä maanası bir yıllık beygir. Türkçedä kulun “at yavrusu, eşek yavrusu” sözü kullanılêr [BTS, 687]. Tay sözü dä gagauz dilindä “bir yıllık beygir” maanasında kullanılêr. Kuli dä, tay da fonetik variantlarda bir sıra türk dillerindä var.

      Alaşa “конь”. Alaşa termini çok interesli bir termindir. Bu söz da artık arhaizmadır. M. Guboglo bu termini al gibi verer (bak yukarı). Gagauz dili aaraştırmacısı Dr. G. Gaydarcı bu adı alaşa olarak verer. Çuvaş (laşa) hem türkmen (alaşa) dillerindä dä «жеребец» annayışında kullanılêr. Bildiimiz gibi, rus dilindä olan лошадь sözü dä bu sözdän yaranmış [ФЭСРЯ]

      Beygir adlarının çokluu gösterer, ani beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bunnarlan yanısıra, anêêrız, ani atçılıın pek eski bir geçmişi var.

      Domuz “свинья”. Bildiimiz gibi, gagauzların idikleri yaanıların sayısına domuz eti da girer. Domuz sözü bu fonetik formada anсak türkçedä hem gagauzçada kullanılêr. Azerb., turkm., kırg. donuz, kaz. donız, özb. tonız, uyg. tonuz, tat. dungız. Bu sözlän paralel tat., uyg., kırg. çoçka//çoçko, azerb. çoşka, kaz. şoşka, başk. suska da kullanılêr. Gagauz hem türk dillerindeki domuz sözü metateza olayında düzelmiştir (n//m). Eski Türk sözlüündä dä toŋuz “дикая свинья, кабан”, hem toŋuzçi “охотник на диких свиней” sözleri var. Bu sözün etimologiyası annaşılmaz kalêr, ama onu da deyelim, ani donuz sözündeki ŋ [ng] (saar nun) sesi artık belli eder, ani aaraştırdıımız söz türk kökennidir. Gagauz antroponimiyasında Domuzçu (Домусчу, Домусчи ) familiyasına rasgeleriz.

      Gagauz dilindä domuzun yavrusuna motkur, potmar, goţi deerlär. Taa siirek roman dilli purçel “поросенок” sözü kullanılêr (yannaştır: rum. purçel hep o maanada). Dişi domuza romıncadan alınma olan skrofa (yannaştır: rum. skroafă) sözü kullanılêr. Erkek domuza gagauz dilindä koç, yada domuz koçu deerlär. Domuzun yaşadıı yapıya koçina yada kotara deerlär. Koçina sözü koç lafından geler, – ina – eki sä bulgar kökennidir. Kotara sa rumın dilindän alınmadır. Goţi – goţi söleyeräk domuzları imää çaarêrlar. Yaban domuzu “kaban” maanasını verer, neredä yaban “дикий”.

      Meraklı olan gagauzçada bulunan potmar termini. Başka türk dillerindä bu sözä rasgelinmeer. Potmar sözünün etimologiyası karannık kalêr. Buna görä A. M. Şçerbak yazêr, ani bu termin diil alınma, türk kökennidir “bu sözün yayılması, forması, onun morfologiya kısımnarı türk dillerindä var” [3,126]. M. Guboglo bu sözün alınma olduunu düşüner [2,235].

      Potmar sözü eski bulgarcada da var. A.V. Şabaşov “Gagauzlar” adlı kiyadında çuvaşlarda Patmar takma insan adı gibi kullanıldıını yazêr [4, 369]. Bundan bir sonuç çıkêr, ani potmar sözü “protobulgar” elementi var nasıl olsun.

      Tavşam\\ tavşan. Diyeta yaanısı sayılan tavşam yaanısı gagauzlarda seviler hem bunun için dä kimi evlerdä tavşam besleniler. Gagauzlar biler kır tavşanı “заяц” hem ev (yer) tavşanı «кролик».

      Bu laf eski türk sözlüündä birkaç fonetik variantlan veriler: tabїšγan\\ tavїšγan \\ tavušγan \\ tavїčγan \\ tavšan (DTS, 526).

      Birkaç türk dilindä ev tavşanına tavşan/ dovşan (türk., azer, tat. kaz. hem b.), koyan\\qoyan deerlär.

      Gagauzlarada tavşanın yavrusuna göcen deerlär (GRRS, 279).

      Gagauz antroponimiyasında Tavşancı (Тавшанжи) familiyasına sık rasgeleriz.

KÜMES KUŞLARI

      Tavuk//Tauk “курица”. Zamandaş türk dillerindä bu kuş adı bu fonetik variantlarda kullanılêr: tür., özb. tavuk, azerb. toyug, türkm. tovuk, başk., kaz., tat. tavık, kırg. tük., uyg. tohu, tuv. СКАЧАТЬ