Еуропадағы түркі әлемі: авар тарихы (VІ-VІІІ ғ.). Қ. Жұмағұлов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ тұжырымдарын және Қытай жылнамаларын6 т.б. деректерді ХVІІІ ғасырда француз ғалымы Дегинь (Deguignes) пайдаланды. Ол шығыстан батысқа, Азиядан Еуропаға халықтардың жылжу тарихын зерттеген. Нәтижесінде төрт томдық «Histoire de Huns, des Turcs, des Mongols et des auters Tartares occidentaux» атты еңбегі (1756-1758 ж.) жарық көреді. Оның ең басты еңбегі батыс деректері мен Қытай деректерін салыстыруда болды. Дегинь халықтардың Ұлы қоныс аударуы кезеңіндегі тайпалық бірлестіктердің атауларын қытай деректерімен салыстыра отырып, дұрыс тұжырым жасаған. Дегинь Орта Азия халықтарының классификациясын негізгі этнографиялық топқа байланысты емес, саяси жағдайына байланысты бөледі. Сондықтан ол түркілер мен моңғолдарды бөліп қарастырмайды. Дегинь Азияның осы бір бөлігін мекендейтін халықтардың бәрін татарлар (les tartars) деп атап, оларды шығыстық және батыстық деп екіге бөледі. Дегинь бойынша шығыс татарлары дегеніміз қазір бізше тунгуз және корей тайпалары деп аталатын: То-ба (То-ва, Сянь-би (sien-pi), т.б. Одан кейін батыс татарларына ерекше мән береді. Дегиннің айтуы бойынша, Рим тарихшылары хуннуларды (батыс татарларды) ғұн атымен білген. Татария Хун-ну деп аталынып, үлкен мемлекет құрып, оларды қытайлықтар күйреткен. Содан олар шашырап бір бөлігі батысқа барып, Рим империясымен қарым-қатынасқа түскен. Аттиланың басқыншылық соғыстары соның дәлелі. Хун-нулардың қалғаны Қытайдың шекара аймағында қалып, жу-жень татарларының шапқыншылығына ұшыраған.

      V ғасырдың аяғынан VІІІ ғасырдың аяғына дейін Шығыс Еуропа даласында Авар қағанаты өмір сүреді. Аварлар құрған тайпалық одақта негізгі рөлді түркі тілдес тайпалар атқарды, сондықтан негізгі тілі де түрік тілі болды. Аварлар алғашқы еуразиялық болған, ғұн державасы құлағаннан кейін бірнеше түркі тілдес тайпалар ішінен аварлар бөлініп шығады және де оларға шығыстан жужандар келіп қосылып, VІ ғасырдың 60-жылдарында Авар қағанатын құрады. Бұл тайпалық одақтың қағаны Баян болады. Ұлы Қоныс аудару дәуірінде ғұн державасы Еуропа тағдырына, Еуразия тарихында жаңа кезеңге, яғни орта ғасыр өркениетіне өтуге бірден-бір ықпал етсе, ал аварлар осы ғұн дәстүрін, яғни шығыс дәстүрін жалғастырушылар болды. VІ ғасырдың ортасында аварлар ауқымды территорияны жүріп өтіп, Карпат жеріне келеді, олар өздерімен қоса басқа да этникалық топтарды, айталық, Еділ өзені бойынан герандықтарды, оңтүстік орыс даласынан кутригурларды, т.б. ала келеді. Осындай жағдайлардан кейін аварлардың өздері, басынан-ақ таза аварлар болмады, олар этникалық жағынан аралас халық болды.

      Түркі халықтарының дәстүріндегідей, аварларда ірі қорғандар тұрғызбаған. Археологиялық материалдарды пайдалансақ, қоныс орындарында шұңқыр, молалардан жылқы малының сүйегі, адамдікінен жеке көмілген, яғни аварлар арасында моңғолойдтық этникалық топтардың болғандығын дәлелдейді. Ал кейбір зираттардан жылқының кейбір мүшелері (тек аяғы мен бас сүйегі) табылған бұл дегеніміз – ирандықтардың жерлеу дәстүрінің белгісі. Молалардан табылған адам бассүйегін қайта қалпына келтіру барысында олардың моңғолойдтық рассаға СКАЧАТЬ