opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
173
łuby — kosze, bagaże.
174
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
175
jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.
176
kord — krótki miecz.
177
fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
178
ślachcic — dziś popr.: szlachcic.
179
jen (daw.) — który.
180
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
181
niedziela (daw.) — tydzień.
182
wartki (daw.) — prędki (tu: do bójki).
183
samoczwart (daw.) — we czterech.
184
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
185
kowany (daw.) — kuty, wykuty.
186
doźrzeć — dziś popr.: dojrzeć.
187
garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.
188
nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.
189
kur (daw.) — kogut.
190
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
191
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
192
samoczwart (daw.) — we czterech.
193
alibo — dziś popr.: albo.
194
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
195
miarkuj, co ci rzekę — zwracaj uwagę na to, co ci mówię.
196
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
197
otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.
198
sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki.
199
kopa (daw.) — 60.
200
padło — padlina.
201
roli niezwyczajnych — nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.
202
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
203
jen (daw.) — który.
204
więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył — bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.
205
knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.
206
sokolnik — treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.
207
zabaczyć (daw.) — zapomnieć.
208
Rusin — dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin.
209
onych — tych.
210
olsnąć (daw.) — oślepnąć.
211
knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.
212
bartnik — osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.
213
mąt — zamęt.
214
wsiów — dziś popr.: wsi.
215
Nałęcze — śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.
216
grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.
217
kaczy kłapak — kołpak z kaczymi piórami.
218
wolej (daw.) — lepiej.
219
sparcieją — tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.
220
blanki — zwieńczenie muru obronnego.
221
benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.
222
między dworzany (daw.) — między dworzanami.
223
legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) — wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.
224
zali (daw.) — czy.
225
terminy (daw.) — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.
226
światowy (daw.) — świecki.
227
grzech pierworodny — według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.
