KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi. Карл Генрих Маркс
Чтение книги онлайн.

Читать онлайн книгу KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi - Карл Генрих Маркс страница 16

Название: KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

Автор: Карл Генрих Маркс

Издательство: JekaPrint

Жанр:

Серия:

isbn: 978-9952-8245-3-8

isbn:

СКАЧАТЬ amma torpağı heç zaman bu materiala çevirməmişlər. Belə bir ideya ancaq artıq inkişaf etmiş burjua cəmiyyətində meydana gələ bilərdi. Bu ideya ancaq XVII əsrin son qərinəsində meydana gəlmiş, bunu milli miqyasda həyata keçirməyə isə ilk dəfə yüz il sonra, Fransa burjua inqilabı zamanı təşəbbüs edilmişdir.

      Əmtəə mübadiləsi öz məhdud məhəlli çərçivəsini dağıtdıqca və buna görə də əmtəə dəyəri yüksəlib ümumiyyətlə insan əməyinin maddiləşməsinə çevrildikcə, pul forması ümumi ekvivalent kimi bir ictimai funksiyanı yerinə yetirmək üçün lap öz təbiəti etibarı ilə xüsusən yararlı olan əmtəələrə, məhz nəcib metallara keçir.

      «Qızıl və gümüş öz təbiətinə görə pul deyildir, amma pul öz təbiətinə görə qızıl və gümüşdür»43, – bu fikri, həmin metalların təbii xassələrinin pul funksiyalarına uyğun gəlməsi sübut edir44. Lakin hələlik biz pulun ancaq bir funksiyasını bilirik, bu da əmtəə dəyərinin təzahür forması olmaq, yaxud əmtəə dəyərləri kəmiyyətlərinin öz ictimai ifadəsini tapdığı material olmaqdır. Yalnız elə bir materiya dəyər təzahürünün adekvat forması, yaxud abstrakt əməyin və, deməli, bərabər insan əməyinin maddiləşməsi ola bilər ki, onun bütün nüsxələri eyni keyfiyyətə malik olsun. Digər tərəfdən, dəyər kəmiyyətlərinin fərqi xalis miqdar xarakteri daşıdığına görə, pul əmtəəsi xalis miqdarca fərqlənməyə qabil olmalıdır, yəni elə xassələrə malik olmalıdır ki, onu istənilən qədər xırda hissələrə bölmək və yenidən bu hissələrdən əmələ gətirmək mümkün olsun. Qızıl və gümüş öz təbiətinə görə bu xassələrə malikdir.

      Pul əmtəənin istehlak dəyəri ikiləşir. Pul əmtəə bir əmtəə kimi malik olduğu xüsusi istehlak dəyərindən başqa, – məsələn, qızıldan dişə plomb qoymaq üçün istifadə edilir, zinət şeyləri hazırlamaq üçün o, xammal olur və i. a. – öz spesifik ictimai funksiyalarından irəli gələn formal istehlak dəyəri kəsb etmiş olur.

      Bütün başqa əmtəələr pulun ancaq xüsusi ekvivalentləri, pul isə bunların ümumi ekvivalenti olduğuna görə, xüsusi əmtəə olan bu əmtəələrin pula münasibəti ümumi bir əmtəəyə olan münasibətdir.

      Biz artıq gördük ki, pul forması ancaq bir əmtəəyə bütün qalan əmtəələrin münasibətlərinin həmin əmtəədə nəqş olunmuş inikasıdır. Deməli, pulun əmtəə olması45 faktı ancaq o adama bir kəşf kimi görünə bilər ki, pulun hazır formasını əsas tutub pulu bu hazır şəkildə təhlil etmək istəsin. Mübadilə prosesi pula çevirdiyi əmtəəyə onun dəyərini vermir, onun ancaq spesifik dəyər formasını verir. Bu iki tərifin qarışdırılması ona gətirib çıxarır ki, qızıl və gümüşün dəyərini xəyali hesab etməyə başlayırlar46. Pulu müəyyən funksiyalarında sadəcə pul nişanı ilə əvəz etmək mümkün olduğuna görə, buradan belə başqa bir səhv də doğmuşdur ki, pul ancaq nişandır. Digər tərəfdən, bu yanılmada belə bir cəhətin tutqun şəkildə sezildiyini görmək olar ki, şeylərin pul forması onların özü üçün onlardan kənar bir cəhətdir və bu forma arxasında gizlənən insan münasibətlərinin ancaq təzahür formasıdır. Bu mənada hər bir əmtəə ancaq bir nişan olardı, çünki dəyər olmaq etibarı ilə əmtəə ona sərf olunmuş insan əməyinin ancaq şey qabığıdır47. Lakin müəyyən istehsal üsulu əsasında şeyləri kəsb etdiyi ictimai xassələri və ya bu istehsal üsulu əsasında əməyin ictimai təriflərinin kəsb etdiyi şey formalarını sadəcə nişan adlandırmaqla bunların insan zəkasının ixtiyarı məhsulu adlandırmış olurlar. XVIII əsr maarifçilərinin həvəslə işlətdikləri üsul belə idi, bunu tətbiq etməklə istəyirdilər ki, insan münasibətlərinin daşıdığı və meydana gəlməsini hələ izah edə bilmədikləri müəmmalı formalar üzərindən əsrarəngizlik örtüyünü, heç olmazsa müvəqqəti olaraq götürüb atsınlar.

      Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, əmtəənin ekvivalent formasında onun dəyər kəmiyyəti miqdarca müəyyən deyildir. Əgər biz biliriksə ki, qızıl puldur, yəni bütün başqa əmtəələrə bilavasitə mübadilə edilə bilər, onda biz hələ heç də bilmirik ki, məsələn, 10 funt qızıl neçəyədir. Hər bir başqa əmtəə kimi, qızıl da öz dəyərinin kəmiyyətini ancaq nisbi surətdə, ancaq başqa əmtəələrdə ifadə edə bilər. Qızılın öz dəyəri onun istehsalı üçün tələb edilən iş vaxtı ilə müəyyən olunur və eyni qədər iş vaxtı hər hansı başqa əmtəənin nə qədərində kristallaşmışsa, həmin əmtəənin bu miqdarında ifadə olunur48; Qızıl dəyərinin bu nisbi kəmiyyəti qızılın istehsal edildiyi yerdə, bilavasitə mübadilə ticarətində belə müəyyən olunur. Qızıl tədavülə pul kimi girdikdə, onun dəyəri artıq məlumdur. Əgər XVII əsrin artıq axırıncı on illərində pulun təhlili pulun əmtəə olduğunu müəyyən etmiş olsa da, bu hər halda təhlilin ancaq başlanğıcı idi. Çətinlik pulun əmtəə olduğunu başa düşməkdə deyil, əmtəənin necə və nə səbəbə pul olduğunu aşkara çıxarmaqdadır49.

      Biz gördük ki, sadə dəyər ifadəsinin özündə, yəni x miqdar A əmtəə = y miqdar B əmtəəyə ifadəsində belə bir illüziya doğur ki, başqa bir şeyin dəyər kəmiyyəti ifadə olunan şey öz ekvivalent formasına guya əmtəələrin bu münasibətindən asılı olmadan malikdir, həmin şey bu formaya özünün anadangəlmə ictimai xassəsi kimi malikdir. Biz bu illüziyanın necə möhkəmləndiyini izlədik. Ümumi ekvivalent forma müəyyən əmtəənin natural forması ilə qovuşduqda, yaxud kristallaşıb pul forması aldıqda, bu illüziya başa çatmış olur. Həm də bu zaman belə bir təəssürat oyanır ki, guya müəyyən əmtəənin pul olmasına səbəb ancaq bütün başqa əmtəələrin öz dəyərlərini onda ifadə etməsi deyil, əksinə, bu əmtəələrin öz dəyərlərini onda ifadə etməsinə səbəb onun pul olmasıdır. Vasitəçi hərəkət öz doğurduğu nəticədə yox olub gedir və onun izi qalmır. Əmtəələr özləri heç bir yardım göstərmədən, özlərindən kənarda və özləri ilə yanaşı mövcud olan əmtəə cismində öz dəyərinin hazır surətini tapır. Bu şeylər – qızıl və gümüş – yerdən çıxarıldıqları şəkildə eyni zamanda hər cür insan əməyinin bilavasitə təcəssümü olur. Pulun ecazkar xarakteri də buradan irəli gəlir. Bizim indi öyrəndiyimiz cəmiyyət quruluşunda insanların ictimai istehsal prosesindəki münasibətləri xalis atomistik münasibətlərdir. Bunun nəticəsində onların istehsal münasibətləri onların nəzarətindən və şüurlu fərdi fəaliyyətindən asılı olmayan şey xarakteri alır. Bu ən əvvəl onda təzahür edir ki, onların əmək məhsulları ümumiyyətlə əmtəə forması alır. Beləliklə, pul fetişinin sirri əmtəə fetişinin ancaq nəzərə çarpan və göz qamaşdıran sirridir.

      ÜÇÜNCÜ FƏSİL

      PUL, YAXUD ƏMTƏƏ TƏDAVÜLÜ

      1. DƏYƏRLƏRİN ÖLÇÜSÜ

      Mən bu əsərin hər yerində, sadəlik xatirinə, fərz edirəm ki, pul əmtəə ancaq СКАЧАТЬ



<p>43</p>

Karl Marks. „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“, səh. 135 [bax: K. Marks F. Engels. Əsərləri. İkinci naşri, 13-cü cild, səh. 137]. „Qiymətli metallar… öz təbiətinə görə puldur“ (Galiani. „Della Moneta“, Kustodi nəşri. Parte Moderna, III çild, səh. 137).

<p>44</p>

Bu barədə ətraflı məlumat almaq üçün mənim indicə sitat gətirilən əsərimdə "Nəcib metallar" bölməsinə bax.

<p>45</p>

„Pul universal əmtəədir" (Verri, sitat gətirilən əsər, səh. 16).

<p>46</p>

„Qızıl və gümüş sikkə olmazdan əvvəl, bir metal olaraq öz dəyərinə malikdir“ (Galiani, sitat gətirilən əsər). Lokk deyir: „Gümüşün xassələri onu pul rolu oynamaq üçün yararlı etdiyinə görə, insanlar ümumi bir razılıqla gümüşə xəyali bir dəyər vermişlər“. Lo, əksinə, deyir: Necə ola bilərdi ki, müxtəlif millətlər müəyyən şeyə xəyali bir dəyər versinlər?.. Və necə ola bilərdi ki. bu xəyali dəyər saxlanıb qalsın?“ Məsələnin mahiyyətini onun nə qədər pis antadığını özünün bu sözləri göstərir: „Gümüş malik olduğu istehlak dəyərinə görə, yəni öz gerçək dəyərinə görə mübadilə olunurmuş; pul vəzifəsi daşımaq sayəsində isə əlavə bir dəyər də kəsb etmişdir.

<p>47</p>

„Pul onların“ (əmtəələrin) „nişanıdır“ (V. De Forbonnais. „Elements du Commerce Nouv. Edit Leyde, 1766, t.II, p.143). „Bir nişan olmaq etibarı ilə pulu əmtəələr cəzb edir“ (yenə orada, səh. 155). Pul şeyin nişanı və nümayəndəsidir" (Montesquieu, „Esprit des Loix“. Oeuvres. London, 1767, p.3). „Pul sadə nişan deyildir, çünki pul özü sərvətdir, pul dəyərlərin nümayəndəsi deyil, özü dəyərdir“ (Le Trosne, sitat gətirilən əsər. səh. 910). „Biz dəyər anlayışına diqqət yetirdikdə, şey özü ancaq bir nişan kimi nəzərdən keçirilir, həm də bu şey özlüyündə deyil, nə dəyərində olmasına görə əhəmiyyətlidir“ (Negel. „Philosophie des Rechts“, S. 100). Qızılın sadəcə bir nişan olması və nəcib metalların ancaq xəyali dəyərə malik olması təsəvvürünü iqtisadçılardan çox əvvəl yuristlər yaymışdılar; kral hakimiyyəti qarşısında nökərçilik edən bu yuristlər kralların sikkəni saxtalaşdırmaq hüququnu Roma imperiyası ənənələri ilə və pandektlərdə ifadə edilən pul anlayışları ilə bütün orta əsrlər boyu əsaslandırmağa çalışmışlar. Bu yuristlərin sədaqətli şagirdi olan Filipp Valua 1346-cı il dekretlərindən birində deyir: „heç kəs şübhə edə bilməz və şübhə etməməlidir ki, sikkə kəsmək, pul buraxmaq və sikkə haqqında hər cür sərəncam vermək hüququ, tədavülə sikkə buraxmaq, həm də öz istədiyimiz və səmərəli hesab etdiyimiz qiymətlə buraxmaq… Hüququ ancaq bizə və biz əlahəzrət krala məxsusdur". Roma hüququnda belə bir ehkam var idi ki, pulun dəyəri imperatorun verdiyi dekretlə təyin olunur. Pulu bir əmtəə kimi işlətmək qəti qadağan olunmuşdu. „Pulu isə heç kəs satın almamalıdır, çünki hamının istifadə etməsi üçün buraxılan pul dönüb əmtəə olmamalıdır“.

<p>48</p>

„Peru mədənlərindən bir unsiya gümüş çıxarıb Londona gətirmək üçün bir buşel taxılın istehsalına lazım gəldiyi qədər vaxt sərf edilərsə, bu məhsullardan birincisi ikincisinin təbii qiyməti olar; yeni, daha zəngin mədənlər tapılması nəticəsində iki unsiya gümüşü indiki bir unsiya gümüş qədər asanlıqla çıxarmaq olarsa, əvvvəllər 5 şillinqə olan bir buşel taxıl indi caeteris parious [başqa şərtlər eyni olduqda] 10 şillinqə olacaqdır“ (William Petty “A.Treatise of Taxes and Contribitions”, London, 1667, p.31).

<p>49</p>

C-b professor Roşer bizə öyüd verib deyir: „Pula verilən yanlış tərifləri iki əsas qrupa bölmək olar: pulu əmtəədən böyük bir şey hesab edən təriflər və pulu əmtəədən kiçik bir şey hesab edən təriflər“. Sonra pul haqqındakı əsərlərin rəngarəng kataloqu verilir, burada isə pul nəzəriyyəsinin həqiqi tarixini başa düşməkdən bir əsər-əlamət də görmək mümkün deyildir. Axırda da belə bir nəticə vardır: „Onu da inkar etmək olmaz ki, ən yeni iqtisadçıların çoxu pulu başqa əmtəələrdən fərqləndirən xüsusiyyətlərə az fikir verir“ (deməli, pul yenə də əmtəədən kiçik və ya böyük bir şeydir?)“… Bu belə olduğuna görə, Qanil və başqalarının yarım merkantilist münasibəti bir qədər əsaslıdır“ (Wilheilm Rosher. “Die Grundlagen der Nitionalokonomie”, 3 Aufl.. 1858, S. 207–210). „Böyük–kiçik–az–belə olduğuna görə–bir qədər“! Bu da anlayışlara tərif vermək adlandırılır! Həm də c-b Roşer belə bir eklektik professor boşboğazlığına təvazökarlıqla siyasi iqtisadın „anatomik-fizioloji metodu“ adını vermişdir! Amma hər halla elm ona bir kəşfinə görə minnətdardır, bu da ondan ibarətdir ki, pul „xoşagələn əmtəədir“.