Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi. Коллектив авторов

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ ölçü tədqiqatı elm olmaqdan kənarlaşdırır; elm ancaq faktual təhlillə məşğul olur və dəyərlə yönləndirilən (dəyərdən çıxarılan) tədqiqat nəsə başqa bir şeydir. (Little, 1980: 7). Bu, elmdə fakt/dəyər nisbətinin çox özünəməxsus və mübahisəli hesabatıdır və fənnin erkən nümayəndələrinin onu himayə etməsi haqqında heç bir dəlil yoxdur. Bundan başqa, elmi BM-in elmi izahları məhz sosial dəyişikliklərə gətirmək məqsədi ilə təmin edilməsi məsələsinə sadiq olan çoxlu sayda müdafiəçiləri var. (Nicholson, 1996a: 3; 2000: 197; Wright, 1962).

      Fənnin ilkin mənşələrinin «qeyri-elmi» olduğu barəsində ittiham E.H. Carr-ın ortaya qoyduğu öldürücü tənqidin daxilində idi. Carr bildirirdi ki, strateji polemikanın aparıla biləcəyi yeganə şey «beynəlxalq siyasət elmi özünün körpəlik dövründədir» fikri çərçivəsində aparıla bilər (Can", 1946: 14). Carr-a görə belə elmi realizm «faktları qəbul, onların səbəbləri və nəticələrini isə təhlil etmək» təklifində təkid etməklə təmin edilə bilərdi (1946: 14). Carr-a görə bu elmə alternativ, onun «kimyagarlıq» kimi xarakterizə etdiyi idealizm idi (1946: 14).

      Maraqlıdır ki, Carr-ın elmə sadiq olduğunu hamının qəbul etməsinə baxmayaraq, bəziləri ona fənndəki yozumçu ənənənin ən yaxşı nəzərdən keçirilmiş bir hissəsi kimi (Dunne, 1998: 7), digərləri isə həm elmi, həm də yozumçu baxışlarından istifadə edən kimi baxırlar (George, 1994: 77). Lakin Carr-a hansı ənənə daxilində (burada doğrudan da dəqiq sərhədlər varsa) baxılmasından asılı olmayaraq, onun idealistləri tənqidi belə yarlıqların fənni siyasətləri barəsində nəsə vacib bir şeyə işarə edir. Carr-ın realizmin faktların qəbul edilməsi, və onların səbəb və nəticələrinin təhlilinə əsaslanması barədə bəyanatı Norman Angell-in beynəlxalq siyasət məsələləri ilə əlaqədar təhsilin inkişaf etdirilməsi çağırışında öz əksini tapdı. Angell bildirirdi ki, belə təhsilin çatışmaması «həqiqətin qərəzsiz axtarışı və bütün faktların düzgün yozulması» yolunda səddir (Angell, 1947:17); bu inamsız isə biz «davamlı inkişaf əldə etməyə ümid etdiyimiz yeganə metodu: sosial nəzəriyyənin və doktrinanın faktlar və təcrübə işığında təshih edilməsini; cəmiyyətə tətbiq edilə biləcək elmi metodu» səmərəsiz edirik (Angell, 1947: 23). Angell-in idealist yanaşması və Carr-ın daha realist meylləri arasındakı bənzərliklər nəzərə alındıqda, Carr-ın elm/kimyagərlik dixotomiyasına, Angell-in də iddialı olduğu yüksək «elmi» ərazidən müəyyən hissə qoparmaq üçün şüurlu cəhd kimi baxmaq mümkündür.

      Hadisələrin belə inkişafı baxımından Hans Morgenthau maraqlı fiqurdur, çünki fənnin öz daxilindən, BM-in bir elm kimi əleyhinə açıq arqumentlər söyləyən ilk şəxslərdən biridir. Lakin onun elmin əleyhinə dönməsi çox konkret mənşəyə malikdir. Onun əvvəlki işi «beynəlxalq mübahisələrin elmi baxımdan şəksiz olan» sinifləşdirilməsini yaratmaq cəhdi kimi düşünülmüşdü (Honig, 1996: 289). Və elmə olan bu sədaqət onun 1940-cı ildə yazdığı 'Positivism, Functionalism and International Law' (Honig, 1996; Morgenthau, 1940) essesində hələ qalmaqda idi. Bu hissədə o, texniki səviyyədə elmi prinsiplərdən məhrum olan beynəlxalq hüquq yaratmaq cəhdlərinə acıyırdı (Morgenthau, 1940: 284). Elmi BM barədə bütün ümidləri rədd etdiyi Scientific Man and PowerPolitics əsərində isə onun mövqeyi tam əksinə çevrilmişdi (Morgenthau, 1946, 1972). Lakin Morgenthau-nun elmdən, və qondarma, metafizik, ehkamçı olduğunu iddia etdiyi pozitivizmdən açıq-aşkar imtina etməsi (Griffiths, 1992), tədqiqatçıları onu BM elmi ilə bir cərgəyə qoymaqdan çəkindirə bilməmişdi (Hollis və Smith, 1990: 23), bəziləri isə ona pozitivist yarlığı vurmağa qədər gedib çıxmışdılar (George, 1994; Hollis və Smith, 1990: 28; alternativ baxış üçün bax Bain, 2000, Gamett, 1984; Nicholson, 1996a).

      Ümumiyyətlə, Morgenthau BM elminə sadiq kimi nəzərdən keçirilməlidir gümanı, onun «siyasət kökləri insan təbiətində olan obyektiv qanunlar» əsasında idarə edilirdi bəyanatı əsasında edilmişdir. (George, 1994: 93; Hollis və Smith, 1990: 23-4; Morgenthau, 1948: 4). Lakin bu bəyanatı elmi BM-ə sədaqət kimi yozmaq mövqeni itirmək deməkdir. Siyasətin insan təbiətinin obyektiv qanunları ilə idarə edildiyini qəbul etməklə, Morgenthau əslində BM elminə ehtiyacın olmadığını deyir, çünki bu halda BM sosiologiya yox, biologiyanın izah etdiyi qanunlar əsasında idarə edilir (Griffiths, 1992: 39). Burada artıq BM elminin kəşf edəcəyi bir şey qalmır. Morgenthau-nun nəzəriyyəsi dövlət başçıları üçün təlimat kimi daha yaxşı qavranılır. Bu, insan davranışını idarə edən qanunların başa düşülməsinə əsaslanan siyasət üçün texniki rəhbərlikdir. Daha vacibi budur ki, Morgenthau özünün insan təbiəti haqqında arqumentini elmi deyil, metafizik məzmunda əsaslandırır (Griffiths, 1992:38, 43; Honig, 1996: 305).

      Bu mövzu ilə bağlı, elmin təbiəti barədə irəli sürülən və ya rədd edilən heç bir davamlı müzakirənin olmaması çox maraqlıdır. Elm barədə bəyanatların legitimləşdirilməsi üçün başqa fənlərdə yaradılmış ədəbiyyata müraciət etməklə çox zəif cəhdlər göstərilmişdir, lakin elmin faktiki məzmununun dərindən açılması üçün heç bir gerçək cəhd təklif edilməmişdir. Doğrudan da, Herbert Butterfield kimi bəziləri üçün elm sadəcə olaraq tədqiqatın ənənəvi forması idi (Butterfield, 1951; Dunne, 1998: 123). Həmin dövrdə elmin fəlsəfəsinin zəif inkişaf etmiş olduğunu nəzərə alsaq, elmin fəlsəfəsi baxımından bu cür cılız legitimləşdirmə başa düşüləndir. Lakin hadisələr sürətlə davam edir, konsensus yaranır və, istənilən halda, BM-ə öz möhrünü bəzən qabaqcadan nəzərdə tutulmamış üsullarla vururdu. BM elmi müəyyən fəlsəfəni yenidən kəşf etməyə hazırlaşırdı.

YENİYETMƏ BM: ELMİN LEGİTİMLƏŞMƏSİ

      Elmin fəlsəfəsinin BM daxilində müntəzəm işlədilməsi John Vasquez-in «davranışçı qiyam» (Vasquez, 1998: 39) adlandırdığı hadisəylə başlamışdır. Politologiya və digər ictimai elmlərdə belə «qiyamın» 1950-ci illərin əvvəllərində baş verməsinə baxmayaraq, 1960-cı illərə qədər o, BM-də özünü əhəmiyyətli dərəcədə göstərməmişdi (Knorr və Rosenau, 1969a). Onu BM-ə daxil etmək üçün çağırışlar bundan əvvəl də olmuşdu (Guetzkow, 1950) və bəziləri hesab edirlər ki Quincy Wright-ın müharibə haqqında 1942-ci il kitabı kimi bəzi işlər davranışçıdır (Knorr və Rosenau, 1969b: 5; Schmidt, bu kitabda Fəsil 1). Lakin Vasquez bu hadisələrə, öz məramına görə, davranışçı kimi baxsa da, onların baş verəcək «qiyama» mühüm bir təsir göstərmədiyini hesab edir (Vasquez, 1998: 40). «Qiyamı» mərhələlərə bu cür bölməklə, «davranışçı qiyam» mənbələri ümumi şəkildə Deutsch (1953, 1964), Kaplan (1957), Schelling (1960) və Snyder, Bruek və Sapin-in (1954, 1962) işlərində verilmişdir; (Hollis və Smith, 1990; Vasquez, 1998; Schmidt, bu kitabda Fəsil 1). Lakin Schmidt 1-ci Fəsildə bildirir ki, davranışçılığın inkişafının hakim hesabatlarında Chicago Politologiya Məktəbinin rolu ümumiyyətlə yaddan çıxarılmışdır. Və elmin fəlsəfəsi baxımından yanaşanda Schmidt-in mövqeyi ümumilikdə haqlı görünür.

      1950-ci ildə Harold Lasswell və Abraham Kaplan birqiymətli olaraq bildirirdilər ki, onların politologiya üçün struktur yaratmaq cəhdləri elmin məntiqi pozitivist fəlsəfəsindəki hadisələrlə şərtləndirilmişdir.16 Elmin fəlsəfəsi istiqamətindəki bu dönüş, BM-də «davranışçı qiyama» çox aydın təsir göstərmiş David Easton (1953, 1965) və «elmin fəlsəfəsinin sosial tədqiqatların əsası СКАЧАТЬ