Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi. Коллектив авторов

Чтение книги онлайн.

      12

      Mən pozitivizmə elmin fəlsəfəsi kimi baxıram. Bu mənada o, elmi təşkil edən yeganə hesabatdır. Elmin pozitivizmin mərkəzi prinsiplərinin əksəriyyətini inkar edən çoxlu sayda hesabatları mövcuddur. Aydın olmalıdır ki, bu fəslin əsas məqsədlərindən biri pozitivizm kimi mövqelərə aydın və müəyyən məna verməyin mümkün olması ideyasını müzakirə mövzusuna çevirməkdir. Pozitivizmin müxtəlif variantları və pozitivist olduğunu bəyan edənləri bir-birindən ayıran çoxlu şeylər mövcuddur. Lakin bu etirazlardan kənarda pozitivizm aşağıdakı tərzdə xarakterizə edilə bilər, (i) Fenomenalizm: əşyaların bizə təzahür etdiyi çərçivədən kənara çıxa və ona görə də gerçəklik haqqında etibarlı bilik əldə edə bilmədiyimizi qəbul edən nəzəri baxışlar – başqa sözlə, biliyin yeganə obyekti gerçəkliklər deyil təzahürlərdir. (ii) Nominalizm: istifadə etdiyimiz sözlərin obyektiv mənaya malik olmadığını qəbul edən nəzəri baxışlar – sözlər və anlayışlar gerçəkliyin hər hansı faktik obyektini və ya universal cəhətini ifadə etmir, onlar yalnız bizim rahatlığımız üçün düşəndən-düşənə istifadə etdiyimiz şərti rəmzlərdir (simvollardır). (iii) Koqnitivizm (idrakçılıq): mühakimə və normativ bəyanatları qiymətləndirmək üçün onlara heç bir idraki dəyər yazıla bilməz hökmünü qəbul edən nəzəri baxışlar. (iv) Naturalizm: elmi metod elə bir vəhdətə malikdir ki, ictimai elmlər də təbiət elmlərinin öyrənildiyi tərzdə öyrənilə bilər hökmünə inam (bax Kolakowski, 1969). Pozitivistlərin çoxu bu fəlsəfi fərziyyələrdən elmin praktikası barədə aşağıdakı inamları qəbul edirlər: (1) İzahın «çətir qanunu» (covering-law) modelinin (tez-tez D-N modeli də adlandırılan) qəbul edilməsi. İzah yalnız o halda etibarlıdır ki, prosesə izah edilməli hadisənin bütün hallarını, birinin o birisinə gətirməsi mənasında, əhatə edən qanunu cəlb etsin. (2) Nəzəri terminlərin instrumentalist emalı. Nəzəri terminlər gerçək obyektlərə aid deyildir, lakin belə obyektlər hadisəni izah etmək üçün «sanki» mövcud olan kimi başa düşülməlidir. Lakin burada belə obyektlərin gerçək olaraq mövcud olmasına heç bir epistemoloji təminat (inam üçün əsas) yoxdur. Nəzəri anlayışlar və təkliflərin dəyərləndirilməsinin uyğun yolu düz və səhv kateqoriyalarından deyil, onların səmərəliliyindən keçir. (3) Humea səbəbiyyət prinsipinə uyğunluq (cavab vermək). A hadisəsinin B hadisəsini zəruri etdiyini demək, A hadisəsi baş verdikdə B hadisəsi də baş verir deməkdən artıq bir şey deyil. Bu, «sabit əlaqələr» kimi yozulan səbəbiyyət qanunlarına gətirir. (4) Operasionalizmə uyğunluq (istifadəyə yararlıq), hansı ki, elmin anlayışlarının operasionallaşdırılmasına gətirir – onlar təyin edilməli, onların mənası məhdudlaşdırılmalı, onların ölçülməsində konkret əməliyyatlardan istifadə edilməlidir. Misal üçün, əqli anlayışın mənası onun istifadəsini müəyyən edən müşahidə edilən əməliyyatlarla tükətilmişdir. Belə ki, «P susuzdur» o deməkdir ki, soruşulanda P susuz olduğunu deyir, imkan veriləndə sü içir və s.