Жалпы гидробиология. Б. Минсаринова

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ қайтуы болатын жағалауларға тән болады. Салалар әсеріне ұшырамаған эстуарийді лиман деп атайды.

      Өзеннің атырау аймағы атырауалды, сағалық және теңіз кемері (сағалық емес) деп бөлінеді. Атырауалды учаскесі өзенге тән режимге ие, оның жоғары шекарасы болып өзеннің төменгі ағысындағы теңіз тасуының әсері жетпейтін жері саналады, төменгі шекарасы – негізгі арнаның салаларға бөлінетін жері, ал эстуарийлер – өзен суы мен теңіз суы араласатын белдем. Өзеннің сағалық учаскесі атырауалды учаскесінің төменгі шекарасынан теңіз етегіне дейін немесе эстуарийдің аралдық құрылымдарына дейінгі кеңістік. Теңіз кемері – шартты сызық, ол теңіз жақтан басталған дельтаның немесе суасты қайраңына орай жүргізіледі.

      Өзен аңғары жер бетінде аса енді емес, әдетте ұзына бойы ирелеңдеп созылып жатқан ойыстау жер. Бірнеше аңғарлар бірімен бірі қосылып ірі аңғарлар құрайды, еш уақытта бір аңғар екінші аңғарды кесіп өтпейді. Өзен аңғары бірнеше бөлімнен тұрады – табан, тальвег (фарватер), арна, жайылма алқап. Табан өзен аңғарының тегіс келген еңістігі бар бөлігі, тальвег – аңғардың табанының ең терең нүктелерін қосатын сызық. Арна – өзен суы үнемі үздіксіз ағатын өзен аңғарының бір бөлігі. Жайылма алқап – өзен аңғарының тасқын немесе су тасуы кезінде су басатын бөлігі. Аңғардың беткейлері – өзен аңғарының екі жағалауын шектейтін еңістігіндегі өзен арнасына бағытталатын жерлер. Беткейлердің беті жыра, сай және басқа да жуып-шаю әрекеттерінен болған элементтерінен тұрады. Эрозиялық құрылымдар беткейлерді құрайтын топырақ құрамына, өсімдік жамылғысына және оның құламалығына қатысты өзгеріп отырады.

      Аңғарлардың табаны мен беткейлерін құрайтын тау жыныстарының ерекшеліктеріне байланысты олардың ұзына бойы, көлденең кескіндері өзгеріп отырады. Таулы өзендердің аңғарларының негізгі типтері: шатқал – (тальвег) терең әрі тар аңғар, беткейлері әдетте тіп-тік, каньон – өте құлама беткейлі терең аңғар, әдетте табаны тар, таудан шыға берісте немесе тауларда кездеседі. Өзеннің көлденең ағыстарындағы жағалау бөлімі – рипаль, ортаңғы бөлімін – медиаль, ең үлкен ағысты жылдамдығы жоғары бөлігін – тұңғиық деп атайды.

      Сонымен, өзендер құрлықпен Әлемдік мұхит арасындағы су алмасу процесінің байланыстырушы буыны болып табылады. Бұлар арқылы одан буланған су құрлыққа жауын-шашын түрінде түседі. Су ағынымен бірге әртүрлі қатты компоненттер – қатты заттар, сонымен қатар еріген заттар, түрлі организмдер әкелінеді.

      Тіршілік жағдайлары. Өзендерде мекендейтін жануарларға әсер ететін абиотикалық факторлардың арасында ең маңыздылары бір деңгейлік және тасу режимдері, су ағысының жылдамдығы, су тұздылығы, мөлдірлігі, су температурасы, грунттың түрі болып табылады.

      Бір деңгейлік режим судың түсуі мен шығынының қатынасымен анықталады. Өзеннің суға толуы жаңбырдың жаууы, қардың, мұздың еруі, жерасты сулар арқылы жүзеге асуы мүмкін. Көп жағдайда өзеннің қоректенуі СКАЧАТЬ