Геология ва геоморфология. Ю. Иргашев
Чтение книги онлайн.
Читать онлайн книгу Геология ва геоморфология - Ю. Иргашев страница 11
Название: Геология ва геоморфология
Автор: Ю. Иргашев
Издательство: Kitobxon
isbn: 978–9943–10–968–1
isbn:
5.8-rasm. Qatlamlarning burmalar hosil qilib yotishini tasvirlaydigan geologik xarita.
5.9-rasm. Burma elementlari:
1 – 2, 3 – 4, 5 – 6 va 7 – 8 burma qulfi; 2 – 3; 4 – 5 va 6 – 7 burma qanotlari; α – burma burchagi.
Burma o‘qi tekisligiga nisbatan qanotlar bir xil burchak ostida yotsa simmetrik (5.10- rasm, a), har xil burchak ostida yotsa, asimmetrik (5.10- rasm, b) burmalar paydo bo‘ladi. Burmalar qulf shakliga qarab tik, yotiq va sandiqsimon turlarga bo‘linadi (5.11-rasm). Agar qanotlar tik bo‘lib, ular orasidagi burchak 90° dan kichik bo‘lsa, tik burmalar (5.11- rasm, a), burchak 90° dan katta bo‘lsa yotiq burmalar (5.11- rasm, b), keng va tekisroq gumbazli bo‘lsa sandiqsimon (5.11- rasm, d) burmalar hosil bo‘ladi.
5.10-rasm. Simmetrik (a) va asimmetrik (b) burmalar.
5.11-rasm. Burmalarning qulf shakliga qarab bo‘linishi (kesmada): a – tik; b – yotiq; d – sandiqsimon burma.
Burmalar o‘z shakliga ko‘ra antiklinal va sinklinal turlarga bo‘linadi. Antiklinal va sinklinal burmalar doimo bir-biriga tutashgan bo‘lib, ko‘rinishidan dengiz to‘lqiniga o‘xshaydi va uzluksiz tuzilgan bo‘ladi. Antiklinalning o‘zagi (yadro) nisbatan qadimiy jinslardan, qanotlari esa yosh jinslardan, sinklinalda esa yadro yosh, qanotlar qadimiy jinslardan tashkil topadi.
Masalan, 5.8-rasmdagi xaritada sinklinal yadrosida paleogen davri ohaktoshlari uchrasa, uning qanotlarida quyi va yuqori bo‘r davrlarining qumtoshlari uchraydi. Antiklinal yadrosi esa qadimiy – quyi yura yoshiga oid qumtoshlaridan tuzilgan (q. 5.8- rasm, b).
Qatlamlarning uzilib yotish holatlarini xaritada tasvirlash. Yerning ichki kuchlari ta’sirida vertikal (radial) va gorizontal harakatlar tufayli yaxlit qatlamlar va burmalar uziladi, ularda yoriqlar paydo bo‘ladi. Ba’zan yoriqlar juda chuqur va keng bo‘ladi. Burmalar va qatlamlarning ana shunday o‘zgarishi uzilmali dislokatsiya deyiladi. Uzilmali dislokatsiyalar qatlamlarning yer yuziga chiqib qolgan qismini geologik xaritalarda tasvirlashni murakkablashtiradi. Uzilmali dislokatsiyalarga tashlama-uzilma (sbros), ko‘tarilma-uzilma (vzbros), surilma (nadvig), siljima (sdvig), graben, gorst va boshqalar kiradi.
Xaritalarda uzilmali dislokatsiyalar qizil rangli chiziq bilan tasvirlanib, qatlamlarning siljish amplitudasi va turi ko‘rsatiladi (5.12- rasm). Uzilma qanotlarining siljish yo‘nalishini aniqlash uchun yer yuzasidagi uzilma chizig‘i bo‘ylab siljigan qatlamlar yoshi bir-biriga solishtirib ko‘riladi. Pastga qarab siljigan (cho‘kkan) qatlam ustida doimo yosh jinslar, yuqoriga ko‘tarilgan qismida esa qadimiy jinslar uchraydi.
5.12-rasm. Tashlama-uzilma va uning siljish amplitudasini xaritada tasvirlash uchun shartli belgilar (qizil rangda chiziladi):
1 – ishonchli tektonik chegara; 2 – taxminiy tektonik chegara; 3 – uzilma yoki teskari uzilma (chiziqdagi sonlar siljish amplitudasini va qiyaligini ko‘rsatadi); 4 – siljima.
5.13- rasmda qalin chiziq bilan uzilma va strelka bilan uning yo‘nalishi ko‘rsatilgan. AB chiziq orqali chizilgan kesmaning chap tomonida qanotning uzilma bo‘yicha pastga cho‘kkanini va yoshroq toshko‘mir davri yotqiziqlardan tuzilganligini, o‘ng tomonida esa yuqoriga ko‘tarilgan yoshi kattaroq, qadimiy, quyi va o‘rta toshko‘mir davri yotqiziqlarini ko‘rish mumkin.
5.13-rasm. Tashlama-uzilma qanotlarning nisbiy siljishini ularni hosil qilgan jinslar yoshiga qarab aniqlash (S.E.Mamin va b. bo‘yicha)
5.3. Qatlamlarni geologik kesmada ifodalash
Geologik xaritalarda tasvirlangan tog‘ jinslari va qatlamlarning yotish holatlari, tabaqalanishi, litologik tarkibining chuqurlik bo‘ylab o‘zgarishi hamda qurilish maydonining yuza sathi haqida to‘laroq tasavvurga ega bo‘lish maqsadida geologik kesmalar chiziladi.
Geologik kesmalar joylarning geologik tuzilishini to‘la xarakterlaydigan qilib tuziladi. Buning uchun maydonda qatlamlarning gorizontal va monoklinal holatda yotgan qismlari hamda burmalar, uzilmalar va otqindi jinslar tarqalgan joylari ajratiladi. Кesma chizig‘i yo‘nalishi qatlamlarning cho‘ziqlik chizig‘iga, yotish chizig‘iga va daryo vodiylariga ko‘ndalang qilib tanlanadi. Shunda qatlamlarning yotish holati va qalinligi kesmalarda aniq ko‘rinadi.
Tanlangan yo‘nalish bo‘yicha kesma tuzish uchun dastlab bu yo‘nalishdagi ikki nuqta geologik xaritada to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi (5.14-rasm, a). Chiziq uzunligi tuziladigan kesma uzunligiga mos kelishi kerak. Bu chiziq kesma chizig‘i deb ataladi va uning har ikkala uchi shartli harflar (A-B) yoki raqamlar (1-1) bilan belgilanadi (5.3, 5.5, 5.8 va 5.14-rasmlarga qarang).
Geologik kesma tuzishdan oldin millimetrovka qog‘ozga kesmaning topografik asosi chizib chiqiladi. Uning gorizontal va vertikal masshtablari xarita masshtabiga mos kelishi zarur. Agar yer yuzasi relyefining o‘zgarish amplitudasi katta bo‘lsa, u holda vertikal masshtab gorizontal masshtabga nisbatan ancha yirik qilib olinadi. Qatlamlar burmalar hosil qilgan bo‘lsa, ularning vertikal masshtabini o‘zgartirib bo‘lmaydi, chunki kesmada tasvirlanayotgan burmaning shakli butunlay o‘zgarib ketishi mumkin. Bunday hollarda gorizontal va vertikal masshtablar bir xil bo‘ladi.
Chizilgan geologik kesmaning tepasiga uning nomi, masshtabi, tuzilgan yili, ostiga esa shartli belgilar, kesma tuzuvchining familiyasi va boshqa kerakli ma’lumotlar yoziladi.
Кesmani tuzish uchun xaritada belgilangan kesma chizig‘i ustiga millimetrovka qog‘ozi qo‘yiladi. Qog‘ozga kesma chizig‘i bilan gorizontal chiziqlar kesishgan nuqtalar tushiriladi. Bu nuqtalarning absolyut balandliklari aniqlanib, nuqta yoniga yozib qo‘yiladi. So‘ngra qabul qilingan vertikal masshtab bo‘yicha kesma chizig‘iga parallel chiziqlar o‘tkaziladi. Кesma chizig‘ining gorizontallar bilan kesishgan joyidan parallel chiziqlarga perpendikular chiziqlar chiqarilib, ularning o‘zaro kesishgan nuqtalari vertikal masshtab bo‘yicha belgilanadi. Shundan so‘ng nuqtalar o‘zaro tutashtirilib, berilgan yo‘nalishdagi kesmaning topografik asosi, ya’ni yer yuzasining relyefi chiziladi (5.14- rasm, b).
5.14-rasm. Geologik kesma tuzish usuli:
a – geologik xarita; b – topografik asos; d – geologik kesma; 1– hozirgi zamon allyuvial yotqiziqlari; 2 – yuqori to‘rtlamchi allyuvial yotqiziqlari; 3 – o‘rta to‘rtlamchi prolyuvial yotqiziqlari; 4 – quyi to‘rtlamchi allyuvial yotqiziqlari; 5 – yuqori neogen davri yotqiziqlari; 6 – shag‘al; 7 – qum; 8 – qumoq tuproq; 9 – zichlashgan qumoq tuproq; 10 – alevrolit; 11 – burg‘ qudug‘i.
Кesma chizig‘i bilan stratigrafik bo‘linmalarning kesishishidan hosil bo‘lgan chegaralar nuqtalar bilan belgilab chiqiladi va kesmaning topografik asosiga tushiriladi. Agar maydonda to‘rtlamchi davr yotqiziqlari va to‘rtlamchi davrgacha hosil bo‘lgan yotqiziqlar uchrasa, ularning qalinligi burg‘ quduqlari yordamida aniqlanadi. So‘ngra СКАЧАТЬ