Kazak Folklorunun Tarihi. Avelbek Koniratbayev

Чтение книги онлайн.

СКАЧАТЬ Bununla birlikte Orta Asya halklarının zengin folklor ürünlerini devamlı toplayıp derleyen ve yayımlayan bir etnografyacıdır. Po-tanin, Kazak folkloru üzerine de çok sayıda etnografik çalışmalar yapmıştır.22

      G.N. Potanin’in folklor çalışmalarından çeşitli kaynaklarda bahsedilmiştir.23 Son yıllarda Kazak araştırmacılar da Potanin’in çalışmalarına özel ilgi göstermeye başlamışlardır. Örneğin, önsözü N. Smirnov’a ait olan “Kazahski Folklor v Sobraniy G.N. Potanina” (1972) adlı bilimsel etnografik büyük eser yayımlanmıştır. Şüphesiz ki bu bile Potanin’in çalışmalarının bilimsel açıdan değerlendirilmesine ışık tutacaktır.24

      A. Divayev (1856-1933)

      Tüm yaşamını Orta Asya ve Kazakistan halklarının folklorunu araştırmaya ve folklorun önemli bir parçası olan destanları toplayıp derlemeye adayan bir halkbilimci bir bilim adamıdır. Devrim dönemine kadar Türkistan Genel Valiliği’nin baş tercümanı olarak görev yapmıştır. Türk dillerini iyi derece biliyordu.

      A. Divayev, çoğunlukla Sırderya ve Jetisu Kazaklarının folklor eserlerini derleyip yayımlamıştır (Divayev’den (1897) akt. Konıratbayev, 1991). Yayımlanan eserlerden biri 1896’da Karakalpak ozanı Jiyemurat Muhamedov’un ağzından yazıya geçirdiği “Alpamıs” destanının güzel bir nüshasıydı. O, Sirderya boyundaki tarihî arkeolojik yapıları incelemeye de büyük ilgi göstermiştir (Divayev’den (1901) akt. Konıratbayev, 1991). Bu çalışmaları 1891-1915 yılları arasında yayımlanan “Sirderya Bölgesine Ait Nüfus Sayımı Materyalleri” adlı 11 ciltik eserine dâhil edilmiştir.

      A. Divayev, Kazak halkının “Kırık Ötirik”, “Tazşa Bala”, “Jirenşe Şeşen”, “Aldar Köse” vb. masallarını derleyip iki dilde yayımlamıştır (Divayev’den, (1903) akt. Konıratbayev, 1991) Ayrıca çok sayıda etnografya, folklor ve arkeoloji ile ilgili materyalleri de bulunmaktadır.

      A. Divayev, aynı dönemde yaşayan Radloff, Potanin, Berezin, Meliyoranski, Baranov, Pantusov gibi Doğu bilimci araştırmacılarla aynı yolu izlemiştir. Ancak o, çoğunlukla folklore ve etnografya çalışmalarıyla sınırlı kalarak, “hikâyeler göç eder” diyen Benfey teorisinden kendisini uzak tutmuştur.

      Ekim Devrimi öncesinde Divayev’in elinde Özbek, Kazak, Karakalpak, Kırgız, Türkmen halklarına özgü çok sayıda folklor eserleri bulunmaktaydı. 1920- 1921 yıllarında Türkistan Cumhuriyeti adına Sırderya, Jetisu Bölgeleri ve Orta Asya topraklarına birçok defa folklor seferleri düzenlenmiştir. İsa Toktıbayev, Abubakir Divayev, Halel Dosmuhamedov, Kaljan Koñıratbayev gibi bilim adamlarının başkanlığındaki sefer ekibinde A. Jumağulov, R. Töleşov, İ. Jansügirov, A. Koñıratbayev ve bu satırların yazarı da vardı. Bu dönemde Divayev bir sürü materyal yayımlamıştır. Onun aracılığıyla Taşkent’te “Kobılandı”, “Alpamıs”, “Kambar”, “Er Targın”, “Närikulı Şora Batır”, “Kız Jibek” gibi Kazak halkının kahramanlık ve aşk destanları yayımlanmıştır.

      Potanin, Meliyoranski, Katarinski gibi birçok Rus Doğu bilimcilerin sayısız çalışmaları bir yana, Kazak halkbilimciliğinde Divayev’in bir sürü folklorik-etnografik materyalleri ve folklore yaptığı hizmetler bile henüz tamamıyla araştırılıp incelenmemiştir. 1961 yılında Kazak SSC Bilimler Akademisi’nin Edebiyat ve Sanat Enstitüsü, Divayev eserlerini “Kazak Halk Şiirleri” adıyla iki dilde yayımlamıştır. Fakat bu çalışmanın bilimselliği istenildiği gibi kapsamlı olmamıştı. Bugünlerde bu eser geliştirilerek tekrar basılmış bulunmaktadır (Kazaktıñ Halık… 1989).

      Divayev’in, Orta Asya halklarına, özellikle Kazak halk kültürüne çok emek vermiştir. O, 1856 yılında Orınbor’da Başkurt bir ailede doğmuş (6 Aralık) ve 5 Şubat 1933 tarihinde Taşkent’te vefat etmiştir. Mezarı Nogay mezarlığındadır.

      Divayev vefat ettikten sonra onun bilimsel çalışmaları Taşkent’teki A. S. Puşkin adındaki Merkez Bilim Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır. Bilim adamının özel arşivinde kalan materyaller de az değildi. 1947 yılında Kazak SSC Bilimler Akademisi’nin özel görevlendirmesiyle Taşkent’e yaptığım iş gezisi sırasında ağabeyimizin evine gittim ve hanımı Halida’nın elinden 5000 satırlık folklor materyallerini alıp getirdim. Materyallerin hepsini Kazak SSC Bilimler Akademisi’nin El Yazmaları Vakfı’na teslim ettim. Onların arasında hâlâ gün ışığına çıkmayan nüshalar da bulunmaktadır. Gelecekte Kazak folklorunun Divayev tarafından derlenip yayımlanmamış olan örneklerine folklor ve edebiyat ders kitaplarında çokça yer vererek genç nesillere aktarmamız gerekmektedir.

      Ninni, ninni, bebeğim,

      Ak beşiğe yat, bebeğim.

      Ağlama, çocuğum, ağlama

      Kemik kırıp vereyim.

      Baykutan’ın kuyruğunu

      İpe takıp vereyim.

      şeklindeki sanatsal yönü yüksek olan folklor örneklerine Divayev’in materyallerinde çokça rastlanmaktadır.

      Divayev’in derlediği folklor materyallerinin bilimsel ve tarihî önemi hiçbir zaman eskimez ve değer kaybetmez. Onun folklor için yaptığı hizmetler de unutulmayacaktır. Çünkü bilim adamının etnografya için yaptığı hizmetler Orta Asya halklarının kültürüne yapılan büyük bir özveridir.

      SOVYET DÖNEMİNDEKİ FOLKLOR

      Folklor ve folklor biliminin amacı ile ilgili yararlı fikirler ortaya koyan devrimin önde gelen isimlerinden biri A. M. Gorki’dir. 1934’te gerçekleşen SSCB Yazarlar Birliği’nin I. Kongresi’nde sunduğu bildiride Gorki, folklorun doğasına değinmiş ve yaratıcısının baskıncı sınıf değil, işçiler sınıfı olduğunu; çünkü folklore ürünlerinin çalışma sürecinde ortaya çıkacağını, kahramanlarının da halkın arasından çıkacağını ve sömürenler ile ezilenlerin sürekli tartıştıklarını ayrıntılarıyla açıklamıştır. Ona göre folklorde aşırı dinci kesimler ve sömürenler çok eleştirilmektedir. Folklorde sadece sınıflararası mücadeleleri değil, yaşamı renklendirme isteklerini de görebiliriz. Yaşamı değiştirme, adalet arama masalların başlıca temasıdır. Bu bilgiler, folklor ürünleri örneklerinin halkın çıkarları doğrultusunda ortaya çıktığını göstermektedir.

      Folklor eserlerindeki kahramanlar ne kadar çile çekip şiddet görseler de sonunda yaşamın her tür zorluklarının üstesinden gelerek istek ve muratlarına ererler. Bununla ilgili olarak M. Gorki şunları söylemiştir: Folklor ürünlerini yaratanlar yaşamlarını çok ağır şartlar altında sürdürmüşler; sömüren sınıf onların çalışmalarını boşa çıkardılar, kendileri ise korumasız ve yetkisizdiler; bunlara karşın folklor için hiçbir zaman karamsar (kötümser) demediler. Kolektivin, kendisine karşı direnen bütün güçleri yeneceğine ve ebedî yaşayacağına inanmışlardır (Gorki, 1954: 179).

      Bu bağlamda M. Gorki, folklorun millî kimlikler doğrultusunda yapıldığını ve karakterlerinin etkileyici ve akılda kalıcı olduklarını dile getirmiştir. Yazarın bu görüşüne sadece akıllı Vasilisa, aptal İvanlar değil, Kazak folklorunda geçen Kozı, Bayan, Kobılandı, Tazşa Bala karakterleri kanıt olabilir. Folklordeki kötü karakterler de akıllarda kalıcılığıyla önemlidir. Ancak bu karakterlerde bireycilik, СКАЧАТЬ